若石居冥(míng)山之阴,有虎恒窥(kuī)其藩(fān)。若石帅家人昼夜警:日出而殷(yīn)钲(zhēng),日入而举辉,筑墙掘坎以守。卒岁虎不能有获。一日,虎死,若石大喜,自以为虎死无毒己者矣。于是弛其惫,墙坏而不葺(qì)。无何,有貙(chū)闻其牛羊豕(shǐ)之声而入食焉。若石不知其为貙也,斥之不走。貙人立而爪之毙。人曰:若石知其一而不知其二,其死也宜。
若石隐居在冥山的山北,有老虎经常蹲在他的篱笆外窥视。若石率领他的家人日夜警惕。日出的时候敲响金属,日落的时候就点起篝火,筑墙、挖坑来防守。一年结束了,老虎不能有所捕获。一天老虎死了,若石很开心,自己认为老虎死了就没有对自己形成危害的动物了。从此,他放松了警惕和防备,墙坏了不补,篱笆坏了也不修。忽然有一天,有一只貙听到他家的牛羊猪的声音就进去并吃它们。若石不知道它是貙,赶它走,但貙并不离开;貙像人一样站立起来用爪子抓死了他。有人说:若石只知道其中一个而不知道另一个,他死了也活该。
阴:山的北面。恒:常常,经常。窥:窥视,偷看。藩:篱笆。帅:同“率”,率领。警:警惕。卒:终,完毕,结束。岁:年。毒:危害。弛:放松,放下。葺:修补。无何:不久。貙:一种体小凶猛的野兽。豕:猪。斥:呵斥。走:跑。以:用。人立:像人一样站立。但:只。宜:应该,应当。备:防备。殷钲:敲响金属。举辉:点起篝火。
赵人患鼠,乞猫于中山。中山人予之猫,猫善捕鼠及鸡。月余,鼠尽而鸡亦尽。其子患之,告其父曰:“盍(hé)去诸?”其父曰:“是非若所知也。吾之患在鼠,不在乎无鸡。夫有鼠,则窃吾食,毁吾衣,穿吾垣(yuán)墉(yōng),毁伤吾器用,吾将饥寒焉,不病于无鸡乎?无鸡者,弗食鸡则已耳,去饥寒犹远,若之何而去夫猫也!”
(选自明·刘基《郁离子·捕鼠》)
有一个赵国人家里发生了鼠患,到中山讨猫。中山国的人给了他猫。这猫既善于捉老鼠,又善于捉鸡。过了一个多月,老鼠没了,鸡也没了。他的儿子很担心,对他父亲说:"为什么不把猫赶走呢?"他父亲说:"这不是你所懂的事了。我的祸害是老鼠,不在乎有没有鸡。有老鼠,就会偷吃我的粮食,毁坏我的衣服,穿破我的墙壁,啃坏我的用具,我就会饥寒交迫,不是比没有鸡害处更大吗?没有鸡,只不过不吃鸡罢了,距离饥寒交迫还很远,为什么要把那猫赶走呢?"
于:在。善:善于,擅长。患:祸害,灾难这里做动词。其子患之(患):忧虑。乞:向人讨,请求。中山:春秋时小国名,在今河北省。予:给。盍:“何不”的合音,为什么不。诸:“之乎”的合音。弗:不。是:这。若:你。穿:穿透,穿过。远:表示距离。垣墉:墙壁。垣:墙耳:语气词。病:害处。去:距离。若之何:固定句式,这里的意思是“为什么要”。已耳:罢了。“吾将饥寒焉”的“焉”是语气助词,所以可以不被翻译。没有意义的。
楚有养狙(jū)以为生者,楚人谓之狙公。旦日,必部分众狙于庭,使老狙率以之山中,求草木之实,赋(fù)什一以自奉。或不给,则加鞭箠(chuí)焉。众狙皆畏苦之,弗敢违也。
一日,有小狙谓众狙曰:“山之果,公所树与?”曰:“否也,天生也。”曰:“非公不得而取与?”曰:“否也,皆得而取也。”曰:“然则吾何假于彼而为之役乎?”言未既,众狙皆寤(wù)。
其夕,相与俟(sì)狙公之寝,破栅(zhà)毁柙(xiá),取其积,相携而入于林中不复归。狙公卒馁(něi)而死。
郁离子曰:“世有以术使民而无道揆(kuí)者,其如狙公乎!惟其昏而未觉也。一旦有开之,其术穷矣”。
楚国有个以养猕猴为生的人,楚国人叫他“狙公”。每天早上,他一定在庭院中分派猕猴工作,让老猴率领(其它猴)到山里去,摘取植物的果实,取十分之一的果实来供养自己。如果猕猴不给狙公,狙公就生气地鞭打它们。猴子们都害怕,却不敢违背。
有一天,有只小猴问众猴说:“山上的果子,是狙公的吗?”众猴说:“不对,(果实)是天生的。”又问:“没有狙公的同意(我们)就不能去采吗?”众猴说:“不对,谁都能去采。”又问:“(既然)这样那么我们为什么听从他并要被他差使呢?”话还没有说完,猴子们全醒悟了。
那天晚上,众猴一起等到狙公睡着的时候,打破栅栏毁坏仓房,拿走他(狙公)存放的粮食,舍弃狙公,不再回来。狙公最后因为饥饿而死。
郁离子(即刘基隐退青田山时自取的笔名)说:“世上那种凭借权术奴役人民却没有法度的人,不就像狙公吗?只因人民昏昧尚未觉醒,才能让他得逞,一旦有人开启民智,那他的权术就穷尽了。”
狙:猕猴。部分:部署分配。此处指分派之:到。求:寻找。此指采摘。赋:征收。箠:用鞭打,名作动。畏苦之:对(这种生活)感到很苦。
树:动词,种植。与:同“欤”,吗。然则:既然这样,那么。既:完。寤:同“悟”,领悟到。
相与:一起。柙:关兽的木笼。卒:终于。
以:把。以……为:把……当做。(此处为倒装句,养狙以为:把养猴当做)术:权术假:依靠俟:等候归:回归或:有的实:果实其:那个馁:饥饿为之役:被他(狙公)奴役。道揆:道德准则。
何名至喜泉,泉翁至则喜。后有清似泉,许尔来共此。
东海潮头撞虎门,扶胥浴日来黄湾。西江之水如羊肠,五岭之下出洋洋。
不啻千里回省顾,白云员峤趋粤峦。西樵渡海赴弼山,中有小水经洛交合干其间。
产有梁氏与李氏,奕世结交有如潮汐绎络相往还,信义直与管鲍相后先。
二氏之子寻冈海屋相交契,永慕如二考之生存。
今年合祭黄华馆,明年合祭汾水埏。尚期孙子千百世,世世奕叶永不谖。
买田百亩供常事,籍名梁李相转旋。于乎,此义闻之天下少,义门郑氏差可班。
拍肩执袂为气合,反眼不识如途人。甚者交兵如耳馀,挤井下石未少悛。
于乎,对面胡越何足言。于乎,对面胡越何足言,回视二子无厚颜。
平生子李子,昔会在长干。世态与时变,旧盟终不寒。
试问何能尔?恒性若存存。远迹沧洲外,沈冥白云端。
廿年策天府,三载在郎官。报政朝天去,嗟嗟行路难。
吾念弼唐好,如我道上唐。怀人在唐曲,念之如同乡。
都俞事已远,仪凤空回翔。回翔归何时,救火方皇皇。
嗟哉乎弼唐,弼唐安可忘。
兄弟逢时早策勋,人言柱下有机云。清宵为问华亭鹤,瘴岭骢还几度闻。
一身竟无托,远与孤蓬征。千里失所依,复将落叶并。
中途偶良朋,问我将何行。欲献济时策,此心谁见明。
君王制六合,海塞无交兵。壮士伏草间,沉忧乱纵横。
飘飘不得意,昨发南都城。紫燕枥下嘶,青萍匣中鸣。
投躯寄天下,长啸寻豪英。耻学琅琊人,龙蟠事躬耕。
富贵吾自取,建功及春荣。我愿执尔手,尔方达我情。
相知同一己,岂惟弟与兄。抱子弄白云,琴歌发清声。
临别意难尽,各希存令名。
墨染娇姿浅绛勺,画中亦足赏青春。长安醉客靴为祟,去踏沉香亭上尘。