诗文大全
48/181页帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:绳索美好貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:长而下垂貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:长而下垂貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
帝高阳之苗裔(yì)兮,朕皇考曰伯庸。
摄提贞于孟陬(zōu)兮,惟庚(gēng)寅(yín)吾以降(jiàng)。
皇览揆(kuí)余初度兮,肇(zhào)锡(cì)余以嘉名:
名余曰正则兮,字余曰灵均。
纷吾既有此内美兮,又重(chóng)之以修能。
扈(hù)江离与辟芷(zhǐ)兮,纫(rèn)秋兰以为佩。
汩(yù)余若将不及兮,恐年岁之不吾与。
朝搴(qiān)阰(pí)之木兰兮,夕揽(lǎn)洲之宿莽(mǎng)。
日月忽其不淹兮,春与秋其代序。
惟草木之零落兮,恐美人之迟暮。(惟通:唯)
不抚壮而弃秽(huì)兮,何不改乎此度?
乘骐(qí)骥(jì)以驰骋兮,来吾道夫先路!
昔三后之纯粹(cuì)兮,固众芳之所在。
杂申椒与菌桂兮,岂惟纫夫蕙(huì)茝(chǎi)!
彼尧、舜之耿介兮,既遵道而得路。
何桀(jié)纣(zhòu)之猖(chāng)披兮,夫惟捷径以窘(jiǒng)步。
惟夫党人之偷乐兮,路幽昧(mèi)以险隘(ài)。
岂余身之殚(dān)殃(yāng)兮,恐皇舆(yú)之败绩!
忽奔走以先后兮,及前王之踵(zhǒng)武。
荃(quán)不查余之中情兮,反信谗而齌(jì)怒。
余固知謇(jiǎn)謇之为患兮,忍而不能舍也。
指九天以为正兮,夫惟灵修之故也。
曰黄昏以为期兮,羌中道而改路!
初既与余成言兮,后悔遁(dùn)而有他。
余既不难夫离别兮,伤灵修之数化。
余既滋兰之九畹(wǎn)兮,又树蕙之百亩(mǔ)。
畦(qí)留夷(yí)与揭车兮,杂杜衡与芳芷。
冀(jì)枝叶之峻茂兮,愿俟时乎吾将刈(yì)。
虽萎绝其亦何伤兮,哀众芳之芜(wú)秽(huì)。
众皆竞进以贪婪兮,凭不厌乎求索。
羌(qiāng)内恕己以量人兮,各兴心而嫉妒。
忽驰骛(wù)以追逐兮,非余心之所急。
老冉(rǎn)冉其将至兮,恐修名之不立。
朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。
苟余情其信姱(kuā)以练要兮,长顑(kǎn)颔(hàn)亦何伤。
掔(qiān)木根以结茝(chǎi)兮,贯薜荔之落蕊。
矫菌桂以纫蕙兮,索胡绳之纚(xǐ)纚。
謇(jiǎn)吾法夫前修兮,非世俗之所服。
虽不周于今之人兮,愿依彭咸之遗则。
长太息以掩涕兮,哀民生之多艰。
余虽好修姱(kuā)以鞿(jī)羁(jī)兮,謇朝谇(suì)而夕替。
既替余以蕙纕(xiāng)兮,又申之以揽茝。
亦余心之所善兮,虽九死其犹未悔。
怨灵修之浩荡兮,终不察夫民心。
众女嫉余之蛾眉兮,谣诼(zhuó)谓余以善淫。
固时俗之工巧兮,偭(miǎn)规矩而改错。
背绳墨以追曲兮,竞周容以为度。
忳(tún)郁邑余侘(chà)傺(chì)兮,吾独穷困乎此时也。
宁溘(kè)死以流亡兮,余不忍为此态也。
鸷(zhì)鸟之不群兮,自前世而固然。
何方圜(yuán)之能周兮,夫孰异道而相安?
屈心而抑志兮,忍尤而攘诟(gòu)。
伏清白以死直兮,固前圣之所厚。
悔相道之不察兮,延伫乎吾将反。
回朕车以复路兮,及行迷之未远。
步余马于兰皋(gāo)兮,驰椒丘且焉止息。
进不入以离尤兮,退将复修吾初服。
制芰(jì)荷以为衣兮,集芙蓉以为裳。
不吾知其亦已兮,苟余情其信芳。
高余冠之岌(jí)岌兮,长余佩之陆离。
芳与泽其杂糅(róu)兮,唯昭质其犹未亏。
忽反顾以游目兮,将往观乎四荒。
佩缤纷其繁饰兮,芳菲菲其弥章。
民生各有所乐兮,余独好修以为常。
虽体解吾犹未变兮,岂余心之可惩。
女嬃(xū)之婵(chán)媛(yuán)兮,申申其詈(lì)予,曰:
「鲧婞直以亡身兮,终然夭乎羽之野。
汝何博謇(jiǎn)而好修兮,纷独有此姱(kuā)节?
薋菉葹以盈室兮,判独离而不服。」
众不可户说兮,孰云察余之中情?
世并举而好朋兮,夫何茕(qióng)独而不予听?
依前圣以节中兮,喟(kuì)凭心而历兹。
济沅、湘以南征兮,就重华而敶词:
启《九辩》与《九歌》兮,夏康娱以自纵。
不顾难以图后兮,五子用失乎家衖(xiàng)。
羿淫游以佚(yì)畋(tián)兮,又好射夫封狐。
固乱流其鲜终兮,浞(zhuó)又贪夫厥(jué)家。
浇(ào)身被服强圉(yǔ)兮,纵欲而不忍。
日康娱而自忘兮,厥(jué)首用夫颠陨。
夏桀(jié)之常违兮,乃遂焉而逢殃。
后辛之菹(zū)醢(hǎi)兮,殷宗用而不长。
汤、禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。
举贤才而授能兮,循绳墨而不颇。
皇天无私阿兮,览民德焉错辅。
夫维圣哲以茂行兮,苟得用此下土。
瞻前而顾后兮,相观民之计极。
夫孰非义而可用兮?孰非善而可服?
阽(diàn)余身而危死兮,览余初其犹未悔。
不量凿而正枘(ruì)兮,固前修以菹(zū)醢(hǎi)。
曾歔(xū)欷(xī)余郁邑(yì)兮,哀朕时之不当。
揽茹(rú)蕙以掩涕兮,沾余襟之浪浪。
跪敷(fū)衽(rèn)以陈辞兮,耿吾既得此中正。
驷玉虬以桀(jié)鹥(yì)兮,溘埃风余上征。
朝发轫(rèn)于苍梧兮,夕余至乎县圃(pǔ)。
欲少留此灵琐兮,日忽忽其将暮。
吾令羲(xī)和弭(mǐ)节兮,望崦(yān)嵫(zī)而勿迫。
路漫漫其修远兮,吾将上下而求索。
饮余马于咸池兮,总余辔(pèi)乎扶桑。
折若木以拂日兮,聊逍遥以相羊。
前望舒使先驱兮,后飞廉使奔属。
鸾(luán)皇为余先戒兮,雷师告余以未具。
吾令凤鸟飞腾兮,继之以日夜。
飘风屯其相离兮,帅云霓(ní)而来御。
纷总总其离合兮,斑陆离其上下。
吾令帝阍开关兮,倚阊(chāng)阖(hé)而望予。
时暧(ài)暧其将罢兮,结幽兰而延伫。
世溷(hùn)浊而不分兮,好蔽美而嫉妒。
朝吾将济于白水兮,登阆(làng)风而绁(xiè)马。
忽反顾以流涕兮,哀高丘之无女。
溘(kè)吾游此春宫兮,折琼(qióng)枝以继佩。
及荣华之未落兮,相下女之可诒(yí)。
吾令丰隆乘云兮,求宓(fú)妃之所在。
解佩纕以结言兮,吾令謇(jiǎn)修以为理。
纷总总其离合兮,忽纬(wěi)繣(huà)其难迁。
夕归次于穷石兮,朝濯(zhuó)发乎洧盘。
保厥(jué)美以骄傲兮,日康娱以淫游。
虽信美而无礼兮,来违弃而改求。
览相观于四极兮,周流乎天余乃下。
望瑶台之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,见有娀(sōng)之佚女。
吾令鸩(zhèn)为媒兮,鸩告余以不好。
雄鸠之鸣逝兮,余犹恶其佻(tiāo)巧。
心犹豫而狐疑兮,欲自适而不可。
凤皇既受诒(yí)兮,恐高辛之先我。
欲远集而无所止兮,聊浮游以逍遥。
及少康之未家兮,留有虞(yú)之二姚。
理弱而媒拙兮,恐导言之不固。
世溷(hùn)浊而嫉贤兮,好蔽美而称恶。
闺中既以邃远兮,哲王又不寤(wù)。
怀朕情而不发兮,余焉能忍而与此终古?
索琼茅以筳(tíng)篿(zhuān)兮,命灵氛为余占之。
曰:「两美其必合兮,孰信修而慕之?
思九州之博大兮,岂惟是其有女?」
曰:「勉远逝而无狐疑兮,孰求美而释女?
何所独无芳草兮,尔何怀乎故宇?」
世幽昧以昡曜(yào)兮,孰云察余之善恶?
民好恶其不同兮,惟此党人其独异!
户服艾以盈要兮,谓幽兰其不可佩。
览察草木其犹未得兮,岂珵(chéng)美之能当?
苏粪壤以充祎(yī)兮,谓申椒其不芳。
欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。
巫咸将夕降兮,怀椒糈(xǔ)而要之。
百神翳(yì)其备降兮,九疑缤其并迎。
皇剡(yǎn)剡其扬灵兮,告余以吉故。
曰:「勉升降以上下兮,求矩矱之所同。
汤、禹俨而求合兮,挚、咎繇而能调。
苟中情其好修兮,又何必用夫行媒?
说操筑于傅岩兮,武丁用而不疑。
吕望之鼓刀兮,遭周文而得举。
宁戚之讴(ōu)歌兮,齐桓闻以该辅。
及年岁之未晏兮,时亦犹其未央。
恐鹈鴃之先鸣兮,使夫百草为之不芳。」
何琼佩之偃(yǎn)蹇(jiǎn)兮,众薆(ài)然而蔽之。
惟此党人之不谅兮,恐嫉妒而折之。
时缤纷其变易兮,又何可以淹留?
兰芷变而不芳兮,荃(quán)蕙化而为茅。
何昔日之芳草兮,今直为此萧艾也?
岂其有他故兮,莫好修之害也!
余以兰为可恃兮,羌无实而容长。
委厥(jué)美以从俗兮,苟得列乎众芳。
椒(jiāo)专佞以慢慆(tāo)兮,樧(shā)又欲充夫佩帏(wéi)。
既干进而务入兮,又何芳之能祗(zhī)?
固时俗之流从兮,又孰能无变化?
览椒兰其若兹兮,又况揭车与江离?
惟兹佩之可贵兮,委厥美而历兹。
芳菲菲而难亏兮,芬至今犹未沬(mèi)。
和调度以自娱兮,聊浮游而求女。
及余饰之方壮兮,周流观乎上下。
灵氛既告余以吉占兮,历吉日乎吾将行。
折琼枝以为羞兮,精琼爢(mí)以为粻(zhāng)。
为余驾飞龙兮,杂瑶象以为车。
何离心之可同兮?吾将远逝以自疏。
邅(zhān)吾道夫昆仑兮,路修远以周流。
扬云霓之晻(ǎn)蔼(ǎi)兮,鸣玉鸾之啾啾。
朝发轫(rèn)于天津兮,夕余至乎西极。
凤皇翼其承旗兮,高翱翔之翼翼。
忽吾行此流沙兮,遵赤水而容与。
麾(huī)蛟龙使梁津兮,诏西皇使涉予。
路修远以多艰兮,腾众车使径待。
路不周以左转兮,指西海以为期。
屯余车其千乘兮,齐玉轪(dài)而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之委(wēi)蛇(yí)。
抑志而弭(mǐ)节兮,神高驰之邈(miǎo)邈。
奏《九歌》而舞《韶》兮,聊假日以媮(tōu)乐。
陟升皇之赫戏兮,忽临睨(nì)夫旧乡。
仆夫悲余马怀兮,蜷(quán)局顾而不行。
乱曰:已矣哉!
国无人莫我知兮,又何怀乎故都!
既莫足与为美政兮,吾将从彭咸之所居!
我是古帝高阳氏的子孙,我已去世的父亲字伯庸。
岁星在寅那年的孟春月,正当庚寅日那天我降生。
父亲仔细揣测我的生辰,于是赐给我相应的美名:
父亲把我的名取为正则,同时把我的字叫作灵均。
天赋给我很多良好素质,我不断加强自己的修养。
我把江离芷草披在肩上,把秋兰结成索佩挂身旁。
光阴似箭我好像跟不上,岁月不等待人令我心慌。
早晨我在大坡采集木兰,傍晚在小洲中摘取宿莽。
时光迅速逝去不能久留,四季更相代谢变化有常。
我想到草木已由盛到衰,恐怕自己身体逐渐衰老。
何不利用盛时扬弃秽政,为何还不改变这些法度?
乘上千里马纵横驰骋吧,来呀,我在前引导开路!
从前三后公正德行完美,所以群贤都在那里聚会。
杂聚申椒菌桂似的人物,岂止联系优秀的茝和蕙。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。唐尧虞舜多么光明正直,他们沿着正道登上坦途。
夏桀殷纣多么狂妄邪恶,贪图捷径必然走投无路。
结党营私的人苟安享乐,他们的前途黑暗而险阻。
难道我害怕招灾惹祸吗,我只担心祖国为此覆没。
前前后后我奔走照料啊,希望君王赶上先王脚步。
你不深入了解我的忠心,反而听信谗言对我发怒。
我早知道忠言直谏有祸,原想忍耐却又控制不住。
上指苍天请它给我作证,一切都为了君王的缘故。
你以前既然和我有成约,现另有打算又追悔当初。
我并不难于与你别离啊,只是伤心你的反反复复。
我已经栽培了很多春兰,又种植香草秋蕙一大片。
分垄培植了留夷和揭车,还把杜衡芳芷套种其间。
我希望它们都枝繁叶茂,等待着我收割的那一天。
它们枯萎死绝有何伤害,使我痛心的是它们质变。
大家都拚命争着向上爬,利欲熏心而又贪得无厌。
他们猜疑别人宽恕自己,他们勾心斗角相互妒忌。
急于奔走钻营争权夺利,这些不是我追求的东西。
只觉得老年在渐渐来临,担心美好名声不能树立。
早晨我饮木兰上的露滴,晚上我用菊花残瓣充饥。
只要我的情感坚贞不易,形消骨立又有什么关系。
我用树木的根编结茝草,再把薜荔花蕊穿在一起。
我拿菌桂枝条联结蕙草,胡绳搓成绳索又长又好。
我向古代的圣贤学习啊,不是世间俗人能够做到。
我与现在的人虽不相容,我却愿依照彭咸的遗教。
我揩着眼泪啊声声长叹,可怜人生道路多么艰难。
我虽爱好修洁严于责己,早晨直言进谏晚上就被罢免。
他们攻击我佩带蕙草啊,又指责我爱好采集茝兰。
这是我心中追求的东西,就是多次死亡也不后悔。
怨就怨楚王这样糊涂啊,他始终不体察别人心情。
那些女人妒忌我的丰姿,造谣诬蔑说我妖艳好淫。
庸人本来善于投机取巧,背弃规矩而又改变政策。
违背是非标准追求邪曲,争着苟合取悦作为法则。
忧愁烦闷啊我失意不安,现在孤独穷困多么艰难。
宁可马上死去魂魄离散,媚俗取巧啊我坚决不干。
雄鹰不与那些燕雀同群,原本自古以来就是这般。
方和圆怎能够互相配各,志向不同何能彼此相安。
宁愿委曲心志压抑情感,宁把斥责咒骂统统承担。
保持清白节操死于直道,这本为古代圣贤所称赞!
后悔当初不曾看清前途,迟疑了一阵我又将回头。
调转我的车走回原路啊,趁着迷途未远赶快罢休。
我打马在兰草水边行走,跑上椒木小山暂且停留。
既然进取不成反而获罪,那就回来把我旧服重修。
我要把菱叶裁剪成上衣,我并用荷花把下裳织就。
没有人了解我也就罢了,只要内心真正馥郁芳柔。
把我的帽子加得高高的,把我的佩带增得长悠悠。
虽然芳洁污垢混杂一起,只有纯洁品质不会腐朽。
我忽然回头啊纵目远望,我将游观四面遥远地方。
佩着五彩缤纷华丽装饰,散发出一阵阵浓郁清香。
人们各有自己的爱好啊,我独爱好修饰习以为常。
即使粉身碎骨也不改变,难道我能受警戒而彷徨!
姐姐对我遭遇十分关切,她曾经一再地向我告诫。
她说“鲧太刚直不顾性命,结果被杀死在羽山荒野。
你何忠言无忌爱好修饰,还独有很多美好的节操。
满屋堆着都是普通花草,你却与众不同不肯佩服。
众人无法挨家挨户说明,谁会来详察我们的本心。
世上的人都爱成群结伙,为何对我的话总是不听?”
我以先圣行为节制性情,愤懑心情至今不能平静。济沅湘以南征兮,就重华而敶词:渡过沅水湘水向南走去,我要对虞舜把道理讲清:
“夏启偷得《九辩》和《九歌》啊,他寻欢作乐而放纵忘情。
不考虑将来看不到危难,因此武观得以酿成内乱。
后羿爱好田猎溺于游乐,对射杀大狐狸特别喜欢。
本来淫乱之徒无好结果,寒浞杀羿把他妻子霸占。
寒浇自恃有强大的力气,放纵情欲不肯节制自己。
天天寻欢作乐忘掉自身,因此他的脑袋终于落地。
夏桀行为总是违背常理,结果灾殃也就难以躲避。
纣王把忠良剁成肉酱啊,殷朝天下因此不能久长。汤禹俨而祗敬兮,周论道而莫差。商汤夏禹态度严肃恭敬,正确讲究道理还有文王。
他们都能选拔贤者能人,遵循一定准则不会走样。
上天对一切都公正无私,见有德的人就给予扶持。
只有古代圣王德行高尚,才能够享有天下的土地。
回顾过去啊把将来瞻望,看到了做人的根本道理。
哪有不义的事可以去干,哪有不善的事应该担当。
我虽然面临死亡的危险,毫不后悔自己当初志向。
不度量凿眼就削正榫头,前代的贤人正因此遭殃。”
我泣声不绝啊烦恼悲伤,哀叹自己未逢美好时光。
拿着柔软蕙草揩抹眼泪,热泪滚滚沾湿我的衣裳。
铺开衣襟跪着慢慢细讲,我已获得正道心里亮堂。
驾驭着玉虬啊乘着凤车,在风尘掩翳中飞到天上。
早晨从南方的苍梧出发,傍晚就到达了昆仑山上。
我本想在灵琐稍事逗留,夕阳西下已经暮色苍茫。
我命令羲和停鞭慢行啊,莫叫太阳迫近崦嵫山旁。
前面的道路啊又远又长,我将上上下下追求理想。
让我的马在咸池里饮水,把马缰绳拴在扶桑树上。
折下若木枝来挡住太阳,我可以暂且从容地徜徉。
叫前面的望舒作为先驱,让后面的飞廉紧紧跟上。
鸾乌凤凰为我在前戒备,雷师却说还没安排停当。
我命令凤凰展翅飞腾啊,要日以继夜地不停飞翔。
旋风结聚起来互相靠拢,它率领着云霓向我迎上。
云霓越聚越多忽离忽合,五光十色上下飘浮荡漾。
我叫天门守卫把门打开,他却倚靠天门把我呆望。
日色渐暗时间已经晚了,我纽结着幽兰久久徜徉。
这个世道混浊善恶不分,喜欢嫉妒别人抹煞所长。
清晨我将要渡过白水河,登上阆风山把马儿系着。
忽然回头眺望涕泪淋漓,哀叹高丘竟然没有美女。
我飘忽地来到春宫一游,折下玉树枝条增添佩饰。
趁琼枝上花朵还未凋零,把能受馈赠的美女找寻。
我命令云师把云车驾起,我去寻找宓妃住在何处。
解下佩带束好求婚书信,我请蹇修前去给我做媒。
云霓纷纷簇集忽离忽合,很快知道事情乖戾难成。
晚上宓妃回到穷石住宿,清晨到洧盘把头发洗濯。
宓妃仗着貌美骄傲自大,成天放荡不羁寻欢作乐。
她虽然美丽但不守礼法,算了吧放弃她另外求索。
我在天上观察四面八方,周游一遍后我从天而降。
遥望华丽巍峨的玉台啊,见有娀氏美女住在台上。
我请鸩鸟前去给我做媒,鸩鸟却说那个美女不好。
雄鸠叫唤着飞去说媒啊,我又嫌它过分诡诈轻佻。
我心中犹豫而疑惑不定,想自己去吧又觉得不妙。
凤凰已接受托付的聘礼,恐怕高辛赶在我前面了。
想到远方去又无处安居,只好四处游荡流浪逍遥。
趁少康还未结婚的时节,还留着有虞国两位阿娇。
媒人无能没有灵牙利齿,恐怕能说合的希望很小。
世间混乱污浊嫉贤妒能,爱障蔽美德把恶事称道。
闺中美女既然难以接近,贤智君王始终又不醒觉。
满腔忠贞激情无处倾诉,我怎么能永远忍耐下去!
我找来了灵草和细竹片,请求神巫灵氛为我占卜。
“听说双方美好必将结合看谁真正好修必然爱慕。
想到天下多么辽阔广大,难道只在这里才有娇女?”
“劝你远走高飞不要迟疑,谁寻求美人会把你放弃?
世间什么地方没有芳草,你又何必苦苦怀恋故地?
世道黑暗使人眼光迷乱,谁又能够了解我们底细?
人们的好恶本来不相同,只是这邦小人更加怪异。
人人都把艾草挂满腰间,说幽兰是不可佩的东西。
对草木好坏还分辨不清,怎么能够正确评价玉器?
用粪土塞满自己的香袋,反说佩的申椒没有香气。”
想听从灵氛占卜的好卦,心里犹豫迟疑决定不下。
听说巫咸今晚将要降神,我带着花椒精米去接他。
天上诸神遮天蔽日齐降,九疑山的众神纷纷迎迓。
他们灵光闪闪显示神灵,巫咸又告诉我不少佳话。
他说“应该努力上天下地,去寻求意气相投的同道。汤禹俨而求合兮,挚咎繇而能调。汤禹为人严正虚心求贤,得到伊尹皋陶君臣协调。
只要内心善良爱好修洁,又何必一定要媒人介绍?
傅说拿祷杵在傅岩筑墙,武丁毫不犹豫用他为相。
太公吕望曾经做过屠夫,他被任用是遇到周文王。
宁戚喂牛敲着牛角歌唱,齐桓公听见后任为大夫。
趁现在年轻大有作为啊,施展才能还有大好时光。
只怕杜鹃它叫得太早啊,使得百草因此不再芳香。”
为什么这样美好的琼佩,人们却要掩盖它的光辉。
想到这邦小人不讲信义,恐怕出于嫉妒把它摧毁。
时世纷乱而变化无常啊,我怎么可以在这里久留。
兰草和芷草失掉了芬芳,荃草和惠草也变成茅莠。
为什么从前的这些香草,今天全都成为荒蒿野艾。
难道还有什么别的理由,不爱好修洁造成的祸害。
我还以为兰草最可依靠,谁知华而不实虚有其表。
兰草抛弃美质追随世俗,勉强列入众芳辱没香草。
花椒专横谄媚十分傲慢,茱萸想进香袋冒充香草。
它们既然这么热心钻营,又有什么香草重吐芳馨。
本来世态习俗随波逐流,又还有谁能够意志坚定?
看到香椒兰草变成这样,何况揭车江离能不变心。
只有我的佩饰最可贵啊,保持它的美德直到如今。
浓郁的香气难以消散啊,到今天还在散发出芳馨。
我调度和谐地自我欢娱,姑且飘游四方寻求美女。
趁着我的佩饰还很盛美,我要周游观访上天下地。
灵氛已告诉我占得吉卦,选个好日子我准备出发。
折下玉树枝叶作为肉脯,我舀碎美玉把干粮备下。
给我驾车啊用飞龙为马,车上装饰着美玉和象牙。
彼此不同心怎能配合啊,我将要远去主动离开他。
我把行程转向昆仑山下,路途遥远继续周游观察。
云霞虹霓飞扬遮住阳光,车上玉铃丁当响声错杂。
清晨从天河的渡口出发,最远的西边我傍晚到达。
凤凰展翅承托着旌旗啊,长空翱翔有节奏地上下。
忽然我来到这流沙地段,只得沿着赤水行进缓缓。
指挥蛟龙在渡口上架桥,命令西皇将我渡到对岸。
路途多么遥远又多艰险,我传令众车在路旁等待。
经过不周山向左转去啊,我的目的地已指定西海。
我再把成千辆车子聚集,把玉轮对齐了并驾齐驱。
驾车的八龙蜿蜒地前进,载着云霓旗帜随风卷曲。
定下心来啊慢慢地前行,难控制飞得远远的思绪。
演奏着《九歌》跳起《韶》舞啊,且借大好时光寻求欢娱。
太阳东升照得一片明亮,忽然看见我思念的故乡。
我的仆从悲伤马也感怀,退缩回头不肯走向前方。
尾声:“算了吧!
国内既然没有人了解我,我又何必怀念故国旧居。
既然不能实现理想政治,我将追随彭成安排自己。”
高阳:颛顼之号。苗裔:苗,初生的禾本植物。裔,衣服的末边。此苗裔连用,喻指子孙后代。朕:我。皇:美。考:已故的父亲。
摄提:太岁在寅时为摄提格。此指寅年。贞:正。孟:开始。陬:正月。庚寅:指庚寅之日。古以干支相配来纪日。降:降生。
揆:推理揣度。肇:开始。锡:通“赐”。名:命名。
字:表字,这里活用作动词,起个表字。
内美:内在的美好品质。重:再。
扈:楚方言,披挂。江离芷:均为香草名。纫:草有茎叶可做绳索。秋兰:香草名。即泽兰,秋季开花。
汨:水疾流的样子,此处用以形容时光飞逝。不吾与:宾语前置,即“不与吾”,不等待我。
搴:拔取。揽:采摘。宿莽:草名,经冬不死。
忽:迅速的样子。代序:指不断更迭。
惟:思虑。迟暮:衰老。
抚:趁。此度:指现行的政治法度。
骐骥:骏马。道:通“导”,引导。
三后:夏禹商汤周文王。固:本来。
申椒菌桂:均为香木名。蕙茝:均为香草名。彼尧舜之耿介兮,既遵道而得路。耿介:光明正大。遵道:遵循正道。
猖披:猖狂。捷径:邪道。
偷乐:苟且享乐。幽昧:黑暗。
殃:灾祸。败绩:喻指君国的倾危。
踵武:足迹,即脚印。
荃:香草名,喻楚怀王。齌怒:暴怒。
謇謇:形容忠贞直言的样子。
九天:古人认为天有九重,故言。正:通“证”。
期:约定。羌:楚语,表转折,相当于现在的“却”。
成言:诚信之言。
既:本来。数化:多次变化。
滋:栽种。树:种植。亩:二百四十步为亩。
畦:五十亩为畦。留夷揭车:均为香草名。
冀:希望。峻:长。刈:收获。
萎:枯萎。绝:落尽。芜:荒芜。秽:污秽。
竞:并。
羌:楚人语气词。兴:生。
忽:急。驰骛:乱驰。
冉冉:渐渐。
英:花。苟:确实。
信姱:诚信而美好。练要:心中简练合于要道。
掔:持取。贯:拾取。
矫:举起。索:草有茎叶可做绳索。此作动词,意为搓绳。纚纚:长而下垂貌。
法:效法。
周:合。彭咸:殷贤大夫,谏其君,不听,投江而死。
民生:万民的生存。艰:难。
修姱:洁净而美好。谇:进谏。替:废。
纕:佩带。申:重复。
悔:怨恨。
灵修:指楚怀王。
众女:喻群臣。谣:诋毁。诼:诽谤。
偭:违背。改:更改。错:通“措”,措施,指先圣之法。
绳墨:正曲直之具。曲:斜曲。周容:苟合取容,指以求容媚为常法。
侘傺:失志貌。
流亡:随水漂流而去。此态:苟合取容之态。
不群:指不与众鸟同群。前世:古代。
异道:不同的道路。
屈:委屈。尤:过错。攘:除去。诟:耻辱。
伏:通“服”,保持,坚守。厚:厚待。
相道:观看。延:长。
回:调转。行迷:指迷途。
步:徐行。皋:水边高地。止息:休息一下。
尤:罪过。修吾初服:指修身洁行。
制:裁制。芙蓉:莲花。
不吾知:宾语前置,即“不知吾”,不了解我。苟:如果。
高:指帽高。陆离:修长而美好的样子。
芳:指芬芳之物。唯:只有。
游目:纵目瞭望。往观:前去观望。
缤纷:极言多。章:明显。
民生:人生。常:恒常之法。
犹:尚且。惩:惧怕。
女嬃:屈原的姐姐。婵媛:牵挂。申申:反反复复。
婞直:刚正。羽之野:羽山的郊野。
博謇:过于刚直。姱节:美好的节操。
盈室:满屋。判:区别。
众:众人。云:助词,无实义。
朋:朋党。茕:孤独。
前圣:前代圣贤。喟:叹息声。济沅(yuán)湘以南征兮,就重华而敶(chén)词:济:渡过。就:靠近。
启:禹之子。夏朝的开国君主。《九辩》《九歌》:相传是启从天上偷带到人间的乐曲。夏康:启子太康。
图:图谋。五子:指夏康等兄弟五人。用:因此。
羿:指后羿。封狐:大狐。
鲜:少。浞:寒浞,羿相。
浇:寒浞之子。强圉:强壮多力。不忍:不能加以克制。
日:天天。用夫:因此。
夏桀:夏之亡国之君。
辛:殷纣王之名。菹醢:肉酱,名词动用,指剁成肉酱。用而:因而。汤禹俨(yǎn)而祗敬兮,周论道而莫差。俨:庄严。莫差:没有丝毫差错。
授:任用。颇:倾斜。
私阿:偏私。错:置。
茂行:美好的德行。下土:天下。
瞻前而顾后:观察古往今来的成败。相观:观察。
非义:不行仁义。非善:不行善事。
阽:临危,遇到危险。览:反观。
量:度。前修:前贤。
曾:屡次。当:遇。
茹:柔软。浪浪:泪流不止的样子。
敷:铺开。中正:治国之道。
驷:驾车。上征:上天远行。
发轫:出发。苍梧:舜所葬之地。县圃:神山,在昆仑山之上。
灵琐:神之所在处。
令:命令。羲和:神话中的太阳神。崦嵫:神话中日所入之山。
漫漫:路遥远的样子。修远:长远。
咸池:日浴处。扶桑:日所拂之木。
若木:日所入之处的树木。逍遥:自由自在的样子。相羊:徘徊。
前:在前面。后:在后面。
先戒:在前面警戒。雷师:雷神。
飞腾:腾空而飞。日夜:指日夜兼程。
飘风:旋风。帅:率领。
离合:忽散忽聚。斑:文彩杂乱,五彩缤纷。
帝:天帝。阊阖:天门。
暧暧:昏暗的样子。结:编结。
溷浊:混乱污浊。蔽:掩盖。
白水:神话中的水名。绁:拴,系。
反顾:回头望。高丘:高山。
春宫:东方青帝的居舍。琼枝:玉树的花枝。
荣华:花朵。可诒:可以赠送。
丰隆:云神。宓妃:神女,伏羲氏之女。
结言:约好之言。謇修:伏羲氏之臣。
离合:言辞未定。纬繣:不相投合。
次:住宿。濯发:洗头发。
保:依仗。淫游:过分的游乐。
虽:诚然。改求:另外寻求。
览相观:细细观察。周流:周游。
瑶台:以玉砌成的台。有娀:传说中的上古国名。
鸩:鸟名。
鸣逝:边叫边飞。佻:轻浮。
犹豫:拿不定主意。自适:亲自去。
受诒:指完成聘礼之事。
远集:远止。浮游:漫游。
及:趁着。有虞:传说中的上古国名。
理弱:指媒人软弱。导言:媒人撮合的言辞。
嫉贤:嫉妒贤能。称恶:称赞邪恶。
闺中:女子居住的内室。哲王:明智的君王。
怀:怀抱。终古:永久。
琼茅:灵草。筳:小竹片。灵氛:传说中的上古神巫。
信修:诚然美好。
九州:泛指天下。女:美女。
勉:努力。释:舍弃。
何所:何处。故宇:故国。
昡曜:惑乱浑浊。察:明辨。
民:指天下众人。党人:朋党之人。
服:佩用。
览察:察看。珵美:即“美珵”,美玉。
粪壤:粪土。申椒:申地之椒。
巫咸:古神巫。夕降:傍晚从天而降。怀:馈。
百神:指天上的众神。并迎:一起来迎接。
皇:皇天。吉故:明君遇贤臣的吉祥故事。
矱:度。汤禹俨而求合兮,挚(zhì)咎(jiù)繇(yáo)而能调。合:志同道合的人。挚:伊尹名。咎繇:夏禹之臣。
苟:如果。用:凭借。
操:持,拿。用:重用。
吕望:指吕尚。举:举用。
宁戚:春秋时卫人,齐桓公认为贤人,以他为卿。该:周详。
晏:晚。未央:未尽。
鹈鴂:鸟名,即伯劳。一说杜鹃。为之:因此。
偃蹇:盛多美丽的样子。薆:遮蔽。
谅:信。折:摧毁。
变易:变化。
茅:比喻已经蜕化变质的谗佞之人。
直:竟然。
他故:其他的理由。害:弊端。
无实:不结果实。
委:丢弃。得:能够。
椒:楚大夫子椒。樧:茱萸。
干进:求进。务入:钻营。祗:散发。
揭车与江离:比喻自己培育的一般人才。
兹佩:喻指屈原的内美与追求。历兹:到如今这一地步。
芳菲菲:指香气浓郁。沬:消失。
和调度:指调节自己的心态,缓和自己的心情自娱:自乐。聊:姑且。求女:寻求志同道合的人。
方:正。上下:到处。
吉占:指两美必合而言。历:选择。
羞:通“馐”,指美食。琼爢:玉屑。
飞龙:长翅膀的龙。象:象牙。
离心:不同的去向。远逝:远去。
邅:楚地方言,转向。
晻蔼:旌旗蔽日貌。鸣:响起。
天津:天河的渡口。在东极萁斗之间。西极:西方的尽头。
翼:古代一种旗帜。翼翼:和貌。
流沙:指西极,其处流沙如水。赤水:出昆仑山。容与:游戏貌。
麾:指挥。西皇:帝少嗥。
艰:指路途艰险。腾:飞驰。
不周:山名,在昆仑西北。西海:神话中西方之海。
屯:聚集。轪:车轮。
婉婉:在前进时蜿蜒曲折的样子。委蛇:旗帜飘扬舒卷的样子。
志:通“帜”,旗帜。弭节:放下赶车的马鞭,使车停止。神:神思,指人的精神。邈邈:浩渺无际的样子。
假日:犹言借此时机。
皇:天。赫戏:形容光明。旧乡:指楚国。
仆:御者。怀:思。蜷局:卷屈不行貌。
乱:终篇的结语。已矣:绝望之词,谓“算了吧”。
国无人:国家无人。
足:足以。为:实行。居:住所,这里是指一生所选择的道路和归宿。
第一章(被贬)53行:诗人从自己的家世和出生写起,回顾了自己有生以来的努力、追求、奋斗以及所遭受的失败,满腔悲愤地表述了矢志不渝的精神和九死未悔的态度。
第二章(反思)38行;接着面对自己的失败,进行了一番深刻的反思。毕竟惨遭失败是不争的事实。因此,诗人以“路径似未看清兮”领起,先以“退身修整服装”一般地表现自己的反思,但仅如此则缺乏波澜,且难以深入,所以借“家姐”这个人物从反面来责备、劝说,以逼出“找舜帝评理去”一节,既深化了反思,又强化了情感。连情谊最亲密、对自己最关心的“家姐”,也如此责骂、劝说,世上还有谁能理解自己呢?一气之下便“找舜帝评理去”。反思的结果,坚定了自己的理想和信念。
第三章(再试)38行:又积极地重新求索,然而上下求索后却没有结果。诗人写自己的“仔细寻路”。这是在遭遇诽谤之后的重新努力,但无论叩“天门”还是“求美女”,都以失败告终。
第四章(徘徊)38行:诗人又陷入苦闷与徘徊之中。辛辛苦苦的求索又遭失败,究竟何去何从?诗人无奈,于是“取琼茅来卜卦”,请灵氛为他占算以决疑。灵氛卜卦的结果是必须远游离开楚国才有出路。经过一番考虑,仍然犹豫不决。于是再请巫师降神求教。之后,又经反复审慎的思索,最终决定“远游自离去”,离开楚国出游。
第五章(他投)21行;通过审慎思虑后,诗人结束了自己的徘徊,认可了灵氛的“吉卦”,选择“吉日”出发。但充满憧憬的出游还是因为“眷顾楚国”而中途放弃了:”曲身回首停步“。结果只能选择以死殉国,“追随彭咸归去!”
诗歌通篇是第一人称叙事的结构,情节分明,脉络清晰,而它的言志、抒情,则全都融入叙事过程之中,密切结合情节发展的具体阶段来进行,从而达到一种悲愤倾诉的强烈效果。
禅客归心急,山深定易安。
清贫修道苦,孝友别家难。
雪路侵(qīn)溪转,花宫映岳看。
到时瞻(zhān)塔暮,松月向人寒。
禅客归山心情急,山深禅定易得安。
清贫生涯修道苦,孝友情牵别家难。
雪路迢遥随溪转,花宫山岳相映看。
到山仰望暮时塔,松月向人送夜寒。
孝友:善事父母为孝,善事兄弟为友。
花宫:佛教中,花为6种供物之一。花皆可开敷结实,以譬万行之因皆有成就佛果之能。花之形色相好,可以之庄严法身。花又从慈悲生义,花有柔软之德。花之取义甚丰,因此,寺院多以花装饰,诗中称之为“花宫”。门云:‘花药栏。’”
禅宗将宗教拉向生活,但它毕竟是一门宗教。禅宗讲求开悟心性,但它亦有外在修道形式。坚持修道,进入清净的禅境,对于一般人而言,并非易事。功名利欲,易使人迷失。而生计人情,亦使人易生退转之心。是否能入禅,不仅是心智的问题,亦关涉心志。该诗便写一位艰难地迈向禅门的僧人。僧人返家一转,却急急地要归山去,只因深山里才可禅定,可见这是一个初学者。他家庭生活的清贫更加重了他修道的清苦,他从小所受的中土文化的传统教育——孝养父母、友爱兄弟更使他难以出家。可是他毕竟走了。挣脱各种羁绊进入禅门,是须有勇猛精进的精神的。经过艰难的雪路跋涉,他终于到达了一个灿烂的境界:装饰着鲜花的禅院与山岳的秀色交相辉映。而此时,他还须勤行修习,使自己所修之功德不退失退转。试想暮色苍茫之时,瑟瑟松风、冷冷孤月,他是否会觉得清苦,他是否又会牵记起家里的亲人。解脱烦恼,修成正觉真须有不退转之菩提心。
魏公子无忌者,魏昭王少子而魏安釐王异母弟也。昭王薨,安釐王即位,封公子为信陵君。是时范睢亡魏相秦,以怨魏齐故,秦兵围大梁,破魏华阳下军,走芒卯。魏王及公子患之。公子为人仁而下士,士无贤不肖皆谦而礼交之,不敢以其富贵骄士。士以此方数千里争往归之,致食客三千人。当是时,诸侯以公子贤,多客,不敢加兵谋魏十馀年。
公子与魏王博,而北境传举烽,言“赵寇至,且入界”。魏王释博,欲召大臣谋。公子止王曰:“赵王田猎耳,非为寇也。”复博如故。王恐,心不在博。居顷,复从北方来传言曰:“赵王猎耳,非为寇也。”魏王大惊,曰:“公子何以知之?”公子曰:“臣之客有能深得赵王阴事者,赵王所为,客辄以报臣,臣以此知之。”是后魏王畏公子之贤能,不敢任公子以国政。魏有隐士曰侯嬴,年七十,家贫,为大梁夷门监者。公子闻之,往请,欲厚遗之。不肯受,曰:“臣脩身洁行数十年,终不以监门困故而受公子财。”公子于是乃置酒大会宾客。坐定,公子从车骑,虚左,自迎夷门侯生。侯生摄敝衣冠,直上载公子上坐,不让,欲以观公子。公子执辔愈恭。侯生又谓公子曰:“臣有客在市屠中,愿枉车骑过之。”公子引车入巿,侯生下见其客朱亥,俾倪,故久立与其客语,微察公子。公子颜色愈和。当是时,魏将相宗室宾客满堂,待公子举酒。巿人皆观公子执辔。从骑皆窃骂侯生。侯生视公子色终不变,乃谢客就车。至家,公子引侯生坐上坐,遍赞宾客,宾客皆惊。酒酣,公子起,为寿侯生前。
侯生因谓公子曰:“今日嬴之为公子亦足矣。嬴乃夷门抱关者也,而公子亲枉车骑,自迎嬴于众人广坐之中,不宜有所过,今公子故过之。然嬴欲就公子之名,故久立公子车骑巿中,过客以观公子,公子愈恭。巿人皆以嬴为小人,而以公子为长者能下士也。”于是罢酒,侯生遂为上客。侯生谓公子曰:“臣所过屠者朱亥,此子贤者,世莫能知,故隐屠间耳。”公子往数请之,朱亥故不复谢,公子怪之。
魏安釐王二十年,秦昭王已破赵长平军,又进兵围邯郸。公子姊为赵惠文王弟平原君夫人,数遗魏王及公子书,请救于魏。魏王使将军晋鄙将十万众救赵。秦王使使者告魏王曰:“吾攻赵旦暮且下,而诸侯敢救者,已拔赵,必移兵先击之。”魏王恐,使人止晋鄙,留军壁邺,名为救赵,实持两端以观望。平原君使者冠盖相属于魏,让魏公子曰:“胜所以自附为婚姻者,以公子之高义,为能急人之困。今邯郸旦暮降秦而魏救不至,安在公子能急人之困也!且公子纵轻胜,弃之降秦,独不怜公子姊邪?”公子患之,数请魏王,及宾客辩士说王万端。魏王畏秦,终不听公子。公子自度终不能得之于王,计不独生而令赵亡,乃请宾客,约车骑百馀乘,欲以客往赴秦军,与赵俱死。
行过夷门,见侯生,具告所以欲死秦军状。辞决而行,侯生曰:“公子勉之矣,老臣不能从。”公子行数里,心不快,曰:“吾所以待侯生者备矣,天下莫不闻,今吾且死而侯生曾无一言半辞送我,我岂有所失哉?”复引车还,问侯生。侯生笑曰:“臣固知公子之还也。”曰:“公子喜士,名闻天下。今有难,无他端而欲赴秦军,譬若以肉投馁虎,何功之有哉?尚安事客?然公子遇臣厚,公子往而臣不送,以是知公子恨之复返也。”公子再拜,因问。侯生乃屏人间语,曰:“嬴闻晋鄙之兵符常在王卧内,而如姬最幸,出入王卧内,力能窃之。嬴闻如姬父为人所杀,如姬资之三年,自王以下欲求报其父仇,莫能得。如姬为公子泣,公子使客斩其仇头,敬进如姬。如姬之欲为公子死,无所辞,顾未有路耳。公子诚一开口请如姬,如姬必许诺,则得虎符夺晋鄙军,北救赵而西却秦,此五霸之伐也。”公子从其计,请如姬。如姬果盗晋鄙兵符与公子。公子行,侯生曰:“将在外,主令有所不受,以便国家。公子即合符,而晋鄙不授公子兵而复请之,事必危矣。臣客屠者朱亥可与俱,此人力士。晋鄙听,大善;不听,可使击之。”于是公子泣。侯生曰:“公子畏死邪?何泣也?”公子曰:“晋鄙嚄唶宿将,往恐不听,必当杀之,是以泣耳,岂畏死哉?”于是公子请朱亥。朱亥笑曰:“臣乃市井鼓刀屠者,而公子亲数存之,所以不报谢者,以为小礼无所用。今公子有急,此乃臣效命之秋也。”遂与公子俱。公子过谢侯生。侯生曰:“臣宜从,老不能。请数公子行日,以至晋鄙军之日,北乡自刭,以送公子。”公子遂行。
至邺,矫魏王令代晋鄙。晋鄙合符,疑之,举手视公子曰:“今吾拥十万之众,屯于境上,国之重任,今单车来代之,何如哉?”欲无听。朱亥袖四十斤铁椎,椎杀晋鄙,公子遂将晋鄙军。勒兵下令军中曰:“父子俱在军中,父归;兄弟俱在军中,兄归;独子无兄弟,归养。”得选兵八万人,进兵击秦军。秦军解去,遂救邯郸,存赵。赵王及平原君自迎公子于界,平原君负韊矢为公子先引。赵王再拜曰:“自古贤人未有及公子者也。”当此之时,平原君不敢自比于人。公子与侯生决,至军,侯生果北乡自刭。
魏王怒公子之盗其兵符,矫杀晋鄙,公子亦自知也。已却秦存赵,使将将其军归魏,而公子独与客留赵。赵孝成王德公子之矫夺晋鄙兵而存赵,乃与平原君计,以五城封公子。公子闻之,意骄矜而有自功之色。客有说公子曰:“物有不可忘,或有不可不忘。夫人有德于公子,公子不可忘也;公子有德于人,愿公子忘之也。且矫魏王令,夺晋鄙兵以救赵,于赵则有功矣,于魏则未为忠臣也。公子乃自骄而功之,窃为公子不取也。”于是公子立自责,似若无所容者。赵王埽除自迎,执主人之礼,引公子就西阶。公子侧行辞让,从东阶上。自言罪过,以负于魏,无功于赵。赵王侍酒至暮,口不忍献五城,以公子退让也。公子竟留赵。赵王以鄗为公子汤沐邑,魏亦复以信陵奉公子。公子留赵。公子闻赵有处士毛公藏于博徒,薛公藏于卖浆家,公子欲见两人,两人自匿不肯见公子。公子闻所在,乃间步往从此两人游,甚欢。平原君闻之,谓其夫人曰:“始吾闻夫人弟公子天下无双,今吾闻之,乃妄从博徒卖浆者游,公子妄人耳。”夫人以告公子。公子乃谢夫人去,曰:“始吾闻平原君贤,故负魏王而救赵,以称平原君。平原君之游,徒豪举耳,不求士也。无忌自在大梁时,常闻此两人贤,至赵,恐不得见。以无忌从之游,尚恐其不我欲也,今平原君乃以为羞,其不足从游。”乃装为去。夫人具以语平原君。平原君乃免冠谢,固留公子。平原君门下闻之,半去平原君归公子,天下士复往归公子,公子倾平原君客。公子留赵十年不归。秦闻公子在赵,日夜出兵东伐魏。魏王患之,使使往请公子。公子恐其怒之,乃诫门下:“有敢为魏王使通者,死。”宾客皆背魏之赵,莫敢劝公子归。毛公、薛公两人往见公子曰:“公子所以重于赵,名闻诸侯者,徒以有魏也。今秦攻魏,魏急而公子不恤,使秦破大梁而夷先王之宗庙,公子当何面目立天下乎?”语未及卒,公子立变色,告车趣驾归救魏。魏王见公子,相与泣,而以上将军印授公子,公子遂将。魏安釐王三十年,公子使使遍告诸侯。诸侯闻公子将,各遣将将兵救魏。公子率五国之兵破秦军于河外,走蒙骜。遂乘胜逐秦军至函谷关,抑秦兵,秦兵不敢出。当是时,公子威振天下,诸侯之客进兵法,公子皆名之,故世俗称魏公子兵法。秦王患之,乃行金万斤于魏,求晋鄙客,令毁公子于魏王曰:“公子亡在外十年矣,今为魏将,诸侯将皆属,诸侯徒闻魏公子,不闻魏王。公子亦欲因此时定南面而王,诸侯畏公子之威,方欲共立之。”秦数使反间,伪贺公子得立为魏王未也。魏王日闻其毁,不能不信,后果使人代公子将。公子自知再以毁废,乃谢病不朝,与宾客为长夜饮,饮醇酒,多近妇女。日夜为乐饮者四岁,竟病酒而卒。其岁,魏安釐王亦薨。秦闻公子死,使蒙骜攻魏,拔二十城,初置东郡。其后秦稍蚕食魏,十八岁而虏魏王,屠大梁。
高祖始微少时,数闻公子贤。及即天子位,每过大梁,常祠公子。高祖十二年,从击黥布还,为公子置守冢五家,世世岁以四时奉祠公子。
太史公曰:吾过大梁之墟,求问其所谓夷门。夷门者,城之东门也。天下诸公子亦有喜士者矣,然信陵君之接岩穴隐者,不耻下交,有以也。名冠诸侯,不虚耳。高祖每过之而令民奉祠不绝也。
魏公子叫无忌,是魏昭王的小儿子、魏安釐王的异母弟弟。昭王去世后,安釐王即位,封公子为信陵君。当时范睢从魏国逃出到秦国任秦相,因为怨恨魏相魏齐屈打自己几乎致死的缘故,就派秦军围攻大梁,击败了魏国驻扎在华阳的部队,使魏将芒卯战败而逃。魏王和公子对这件事十分焦虑。公子的为人仁爱宽厚礼贤下士,士人无论有无才能或才能大小,他都谦恭有礼地同他们交往,从来不敢因为自己富贵而轻慢士人。因此方圆几千里的士人都争相归附于他,招来食客三千人。当时,诸侯各国因公子贤德,宾客众多,连续十几年不敢动兵谋犯魏国。
有一次,公子跟魏王正在下棋,不想北边边境传来警报,说“赵国发兵进犯,将进入边境。”魏王立即放下棋子,就要召集大臣们商议对策。公子劝阻魏王说:“是赵王打猎罢了,不是进犯边境。”又接着跟魏王下棋如同没发生什么事一样。可是魏王惊恐,心思全没放在下棋上。过了一会儿,又从北边传来消息说:“是赵王打猎罢了,不是进犯边境。”魏王听后大感惊诧,问道:“公子是怎么知道的?”公子回答说:“我的食客中有个人能深入底里探到赵王的秘密,赵王有什么行动,他就会立即报告我,我因此知道这件事。”从此以后,魏王畏惧公子贤能,不敢任用公子处理国家大事。魏国有个隐士叫侯嬴,已经七十岁了,家境贫寒,是大梁城东门的看门人。公子听说了这个人,就派人去拜见,并想送给他一份厚礼。但是侯嬴不肯接受,说:“我几十年来修养品德,坚持操守,终究不能因我看门贫困的缘故而接受公子的财礼。”公子于是就大摆酒席,宴饮宾客。大家来齐坐定之后,公子就带着车马以及随从人员,空出车子上的左位,亲自到东城门去迎接侯先生。侯先生整理了一下破旧的衣帽,就径直上了车子坐在公子空出的尊贵座位,丝毫没有谦让的意思,想借此观察一下公子的态度。可是公子手握马缰绳更加恭敬。侯先生又对公子说:“我有个朋友在街市的屠宰场,希望劳驾一下车马载我去拜访他。”公子立即驾车前往进入街市,侯先生下车去会见他的朋友朱亥,他斜眯缝着眼看公子,故意久久地站在那里,同他的朋友聊天,同时暗暗地观察公子。公子的面色更加和悦。在这个时候,魏国的将军、宰相、宗室大臣以及高朋贵宾坐满堂上,正等着公子举杯开宴。街市上的人都看到公子手握缰绳替侯先生驾车。公子的随从人员都暗自责骂侯先生。侯先生看到公子面色始终不变,才告别了朋友上了车。到家后,公子领着侯先生坐到上位上,并向全体宾客赞扬地介绍了侯先生,满堂宾客无不惊异。大家酒兴正浓时,公子站起来,走到侯先生面前举杯祝他健康。侯先生趁机对公子说:“今天我侯嬴为公子尽力也够了。我只是个城东门抱门插关的人,可是公子委屈车马,亲自在大庭广众之中迎接我,我本不该再去拜访朋友,今天公子竟屈尊陪我拜访他。可我也想成就公子的名声,故意让公子车马久久地停在街市中,借拜访朋友来观察公子,结果公子更加谦恭。街市上的人都以为我是小人,而认为公子是个高尚的人能礼贤下士啊。”在这次宴会散了后,侯先生便成了公子的贵客。
侯先生对公子说:“我所拜访的屠夫朱亥,是个贤能的人,只是人们都不了解他,所以隐没在屠夫中罢了。”公子曾多次前往拜见朱亥,朱亥故意不回拜答谢,公子觉得这个人很奇怪。
魏安釐王二十年(前257),秦昭王已经在长平大败赵国军队,接着进兵围攻邯郸。公子的姐姐是赵惠文王弟弟平原君的夫人,多次给魏王和公子送信来,向魏国请求救兵。魏王派将军晋鄙带领十万之众的部队去救赵国。秦昭王得知这个消息后就派使臣告诫魏王说:“我就要攻下赵国了,这只是早晚的事,诸侯中有谁敢救赵国的,拿下赵国后,一定调兵先攻打它。”魏王很害怕,就派人阻止晋鄙进军,把军队留在邺城扎营驻守,名义上是救赵国,实际上是采取两面倒的策略来观望形势的发展。平原君使臣的车子连续不断地到魏国来,频频告急,责备魏公子说:“我赵胜之所以自愿依托魏国跟魏国联姻结亲,就是因为公子的道义高尚,能热心帮助别人摆脱危难。如今邯郸危在旦夕,早晚就要投降秦国,可是魏国救兵至今不来,公子能帮助别人摆脱危难又表现在哪里!再说公子即使不把我赵胜看在眼里,抛弃我让我投降秦国,难道就不可怜你的姐姐吗?”公子为这件事忧虑万分,屡次请求魏王赶快出兵,又让宾客辩士们千方百计地劝说魏王。魏王由于害怕秦国,始终不肯听从公子的意见。公子估计终究不能征得魏王同意出兵了,就决计不能自己活着而让赵国灭亡,于是请来宾客,凑集了战车一百多辆,打算带着宾客赶到战场上去同秦军拼一死命,与赵国人一起死难。
公子带着车队走过东门时,去见侯先生,把打算同秦军拼一死命的情况全都告诉了侯先生。然后向侯先生诀别准备上路,行前侯先生说:“公子努力干吧,老臣我不能随行。”公子走了几里路,心里不痛快,自语道:“我对待侯先生算是够周到的了,天下无人不晓,如今我将要死难可是侯先生竟没有一言半语来送我,我难道对待他有闪失吗?”于是又赶着车子返回来,想问问侯先生。侯先生一见公子便笑着说:“我本来就知道公子会回来的。”又接着说:“公子好客爱士,闻名天下。如今有了危难,想要去到秦的军队(同他作战)就像把肉扔给饥饿的老虎,有什么作用呢?如果这样的话,还用我们这些宾客干什么呢?公子待我情深意厚,公子前往可是我不送行,因此知道公子恼恨我会返回来的。”公子连着两次向侯先生拜礼,进而问对策。侯先生就让旁人离开,同公子秘密交谈,说:“我听说晋鄙的兵符经常放在魏王的卧室内,在妻妾中如姬最受宠爱,她出入魏王的卧室很随便,只要尽力是能偷出兵符来的。我还听说如姬的父亲被人杀死,如姬报仇雪恨的心志积蓄了三年之久,从魏王以下的群臣左右都想为如姬报仇,但没能如愿。为此,如姬曾对公子哭诉,公子派门客斩了那个仇人的头,恭敬地献给如姬。如姬要为公子效命而死,是在所不辞的,只是没有行动的机会罢了。公子果真一开口请求如姬帮忙,如姬必定答应,那么就能得到虎符而夺了晋鄙的军权,北边可救赵国,西边能抵御秦国,这是春秋五霸的功业啊。”公子听从了侯嬴的计策,请求如姬帮忙。如姬果然盗出晋鄙的兵符交给了公子。
到了邺城,公子拿出兵符假传魏王命令代替晋鄙担任将领。晋鄙合了兵符,验证无误,但还是怀疑这件事,就举着手盯着公子说:“如今我统帅着十万之众的大军,驻扎在边境上,这是关系到国家命运的重任,今天你只身一人来代替我,这是怎么回事呢?”正要拒绝接受命令。这时朱亥取出藏在衣袖里的四十斤铁椎,一椎击死了晋鄙,公子于是统率了晋鄙的军队。然后整顿部队,向军中下令说:“父子都在军队里的,父亲回家;兄弟同在军队里的,长兄回家;没有兄弟的独生子,回家去奉养双亲。”经过整顿选拔,得到精兵八万人。开跋前线攻击秦军。秦军解围撤离而去,于是邯郸得救,保住了赵国。赵王和平原君到郊界来迎接公子。平原君替公子背着盛满箭支的囊袋走在前面引路。赵王连着两次拜谢说:“自古以来的贤人没有一个赶上公子的。”在这个时候,平原君不敢再拿自己跟别人相比了。公子与侯先生诀别之后,在到达邺城军营的那一天,侯先生果然面向北刎颈而死。公子拿到了兵符准备上路,侯先生说:“将帅在外作战时,有机断处置的权力,国君的命令有的可以不接受,以求便利于国家。公子到那里即使两符相合,验明无误,可是晋鄙仍不交给公子兵权反而再请示魏王,那么事情就危险了。我的朋友屠夫朱亥可以跟您一起前往,这个人是个大力士。如果晋鄙听从,那是再好不过了;如果他不听从,可以让朱亥击杀他。”公子听了这些话后,便哭了。侯先生见状便问道:“公子害怕死呀?为什么哭呢?”公子回答说:“晋鄙是魏国勇猛强悍、富有经验的老将,我去他那里恐怕他不会听从命令,必定要杀死他,因此我难过地哭了,哪里是怕死呢?”于是公子去请求朱亥一同前往。朱亥笑着说:“我只是个市场上击刀杀生的屠夫,可是公子竟多次登门问候我,我之所以不回拜答谢您,是因为我认为小礼小节没什么用处。如今公子有了急难,这就是我为公子杀身效命的时候了。”就与公子一起上路了。公子去向侯先生辞行。侯先生说:“我本应随您一起去,可是老了心有余力不足不能成行。请允许我计算您行程的日期,您到达晋鄙军部的那一天,我面向北刎颈而死,来表达我为公子送行的一片忠心。”公子于是上路出发。
魏王恼怒公子盗出了他的兵符,假传君令击杀晋鄙,这一点公子也是明知的。所以在打退秦军拯救赵国之后,就让部将带着部队返回魏国去,而公子自己和他的门客就留在了赵国。赵孝成王感激公子假托君命夺取晋鄙军权从而保住了赵国这一义举,就与平原君商量,把五座城邑封赏给公子。公子听到这个消息后,产生了骄傲自大的情绪,露出了居功自满的神色。门客中有个人劝说公子道:“事物有不可以忘记的,也有不可以不忘记的。别人对公子有恩德,公子不可以忘记;公子对别人有恩德,希望公子忘掉它。况且假托魏王命令,夺取晋鄙兵权去救赵国,这对赵国来说算是有功劳了,但对魏国来说那就不算忠臣了。公子却因此自以为有功,觉得了不起,我私下认为公子实在不应该。”公子听后,立刻责备自己,好像无地自容一样。赵国召开盛大欢迎宴会,赵王打扫了殿堂台阶,亲自到门口迎接贵客,并执行主人的礼节,领着公子走进殿堂的西边台阶。公子则侧着身子走一再推辞谦让,并主动从东边的台阶升堂。宴会上,公子称说自己有罪,对不起魏国,于赵国也无功劳可言。赵王陪着公子饮酒直到傍晚,始终不好意思开口谈封献五座城邑的事,因为公子总是在谦让自责。公子终于留在了赵国。赵王把鄗(hao,耗)邑封赏给公子,这时魏王也把信陵邑又奉还给公子。公子仍留在赵国。公子听说赵国有两个有才有德而没有从政的人,一个是毛公藏身于赌徒中,一个是薛公藏身在酒店里,公子很想见见这两个人,可是这两个人躲了起来不肯见公子。公子打听到他们的藏身地址,就悄悄地步行去同这两个交往,彼此都以相识为乐事,很是高兴。平原君知道了这个情况,就对他的夫人说:“当初我听说夫人的弟弟魏公子是个举世无双的大贤人,如今我听说他竟然胡来,跟那伙赌徒、酒店伙计交往,公子只是个无知妄为的人罢了。”平原君的夫人把这些话告诉了公子。公子听后就向夫人告辞准备离开这里,说:“以前我听说平原君贤德,所以背弃魏王而救赵国,满足了平原君的要求。现在才知道平原君与人交往,只是显示富贵的豪放举动罢了,他不是求取贤士人才啊。我从在大梁时,就常常听说这两个人贤能有才,到了赵国,我惟恐不能见到他们。拿我这个人跟他们交往,还怕他们不要我呢,现在平原君竟然把跟他们交往看作是羞辱,平原君这个人不值得结交。”于是就整理行装准备离去。夫人把公子的话全都告诉了平原君,平原君听了自感惭愧便去向公子脱帽谢罪,坚决地把公子挽留下来。平原君门下的宾客们听到这件事,有一半人离开了平原君归附于公子,天下的士人也都去投靠公子,归附在他的门下。公子的为人使平原君的宾客仰慕而尽都到公子的门下来。公子留在赵国十年不回魏国。秦国听说公子留在赵国,就日夜不停地发兵向东进攻魏国。魏王为此事焦虑万分,就派使臣去请公子回国。公子仍担心魏王恼怒自己,就告诫门下宾客说:“有敢替魏王使臣通报传达的,处死。”由于宾客们都是背弃魏国来到赵国的,所以没谁敢劝公子回魏国。这时,毛公和薛公两人去见公子说:“公子所以在赵国受到尊重,名扬诸侯,只是因为有魏国的存在啊。现在秦国进攻魏国,魏国危急而公子毫不顾念,假使秦国攻破大梁而把您先祖的宗庙夷平,公子还有什么脸面活在世上呢?”话还没说完,公子脸色立即变了,嘱咐车夫赶快套车回去救魏国。魏王见到公子,两人不禁相对落泪,魏王把上将军大印授给公子,公子便正式担任了上将军这个统帅军队的最高职务。魏安釐王三十年(前247),公子派使臣把自己担任上将军职务一事通报给各个诸侯国。诸侯们得知公子担任了上将军,都各自调兵遣将救援魏国。公子率领五个诸侯国的军队在黄河以南地区把秦军打得大败,使秦将蒙骜败逃。进而乘胜追击直到函谷关,把秦军压在函谷关内,使他们不敢再出关。当时,公子的声威震动天下,各诸侯国来的宾客都进献兵法,公子把它们合在一起签上自己的名字,所以世上俗称《魏公子兵法》。秦王担忧公子将进一步威胁秦国,就使用了万斤黄金到魏行贿,寻找晋鄙原来的那些门客,让他们在魏王面前进谗言说:“公子流亡在外十年了,现在担任魏国大将,诸侯国的将领都归他指挥,诸侯们只知道魏国有个魏公子,不知道还有个魏王。公子也要乘这个时机决定称王。诸侯们害怕公子的权势声威,正打算共同出面拥立他为王呢。”秦国又多次实行反间,利用在秦国的魏国间谍,假装不知情地请他们向公子祝贺问是否已经立为魏王了。魏王天天听到这些毁谤公子的话,不能不信以为真,后来果然派人代替公子担任上将军。公子自己明知这是又一次因毁谤而被废黜,于是就推托有病不上朝了,他在家里与宾客们通宵达旦地宴饮,痛饮烈性酒,常跟女人厮混,这样日日夜夜寻欢作乐度过了四年,终于因饮酒无度患病死亡,这一年,魏安釐王也去世了。秦王得到公子已死的消息,就派蒙骜进攻魏国,攻占了二十座城邑,开始设立东郡。从此以后,秦国逐渐地像蚕食桑叶一样侵占魏国领土,过了十八年便俘虏了魏王假,屠杀大梁军民,毁掉了这座都城。
汉高祖当初地位低贱时,就多次听别人说魏公子贤德有才。等到他即位做了皇帝后,每次经过大梁,常常去祭祀公子。汉高祖十二年(前195),他从击败叛将黥布的前线归来,经过大梁时为公子安置了五户人家,专门看守他的坟墓,让他们世世代代每年按四季祭祀公子。
太史公说:我经过大梁废墟时,曾寻访那个所谓的夷门。原来夷门就是大梁城的东门。天下诸多公子中也确有好客喜士的,但只有信陵君能够交结那些隐没在社会各个角落的人物,他不以交结下层贱民为耻辱,是很有道理的。他的名声远远超过诸侯,的确不是虚传。因此,高祖每次经过大梁便命令百姓祭祀他不能断绝。
本传中详细地叙述了信陵君从保存魏国的目的出发,屈尊求贤,不耻下交的一系列活动,如驾车虚左亲自迎接门役侯嬴于大庭广众之中,多次卑身拜访屠夫朱亥以及秘密结交赌徒毛公、卖浆者薛公等;着重记写了他在这些“岩穴隐者”的鼎力相助下,不顾个人安危,不谋一己之利,挺身而出完成“窃符救赵”和“却秦存魏”的历史大业。从而,歌颂了信陵君心系魏国,礼贤下士,救人于危难之中的思想品质。这也是本传的主旨所在。诚如《太史公自序》所言,“能以富贵下贫贱,贤能诎于不肖,唯信陵君为能行之”。值得注意的是,传中以大量笔墨描写了下层社会的几个人物(也可以看作是附传),特别是门役侯嬴,他身处市井心怀魏国,才智远非那般王侯公卿所能比。如果说,信陵君在历史舞台上演出了一幕“窃符救赵”的壮举而为人们所称颂的话;那么,门役侯嬴则是这幕壮举的总导演,他更令人敬佩、景仰。这反映了司马迁重视人民群众力量的进步历史观。信陵君的结局是不幸的,他才高遭嫉,竟被魏王废黜,以致沉湎酒色,终因“病酒”而死。这既真实地揭示了信陵君思想性格的弱点,更重要的是揭露了最高统治者嫉贤妒能,打击忠良的丑恶行径,可以说反映了那个时代的某种带有规律性的东西。
本篇突出描写了信陵君魏公子无忌的形象,表现了他礼贤下士的品德,并记叙了他在侯赢、如姬、朱亥等人帮助下窃符救赵的壮举。信陵君能不畏强暴,挺身而出,从大局考虑,不计个人生死,这种精神与当时“义不帝秦”的鲁仲连一样,是值得称颂的。
需要注意的是,侯嬴为信陵君策划窃符夺晋鄙兵事,不见于《战国策》,亦不见于先秦的其他载籍,可能是大梁长老之逸闻,是司马迁首次将它写入史册。
屈原者,名平,楚之同姓也。为楚怀王左徒。博闻强志,明于治乱,娴(xián)于辞令。入则与王图议国事,以出号令;出则接遇宾客,应对诸侯。王甚任之。
上官大夫与之同列,争宠而心害其能。怀王使屈原造为宪令,屈平属(zhǔ)草稿未定。上官大夫见而欲夺之,屈平不与,因谗之曰:“王使屈平为令,众莫不知。每一令出,平伐其功,曰以为‘非我莫能为也。’”王怒而疏屈平。
屈平疾王听之不聪也,谗(chán)谄(chǎn)之蔽明也,邪曲之害公也,方正之不容也,故忧愁幽思而作《离骚》。“离骚”者,犹离忧也。夫天者,人之始也;父母者,人之本也。人穷则反本,故劳苦倦极,未尝不呼天也;疾痛惨怛(dá),未尝不呼父母也。屈平正道直行,竭忠尽智,以事其君,谗人间之,可谓穷矣。信而见疑,忠而被谤,能无怨乎?屈平之作《离骚》,盖自怨生也。《国风》好色而不淫,《小雅》怨诽(fěi)而不乱。若《离骚》者,可谓兼之矣。上称帝喾(kù),下道齐桓,中述汤、武,以刺世事。明道德之广崇,治乱之条贯,靡不毕见。其文约,其辞微,其志洁,其行廉。其称文小而其指极大,举类迩(ěr)而见义远。其志洁,故其称物芳;其行廉,故死而不容。自疏濯(zhuó)淖(nào)污泥之中,蝉蜕(tuì)于浊(zhuó)秽(huì),以浮游尘埃之外,不获世之滋垢,皭(jiào)然泥(niè)而不滓(zǐ)者也。推此志也,虽与日月争光可也。
屈原既绌(chù)。其后秦欲伐齐,齐与楚从(zòng)亲,惠王患之。乃令张仪佯(yáng)去秦,厚币委质事楚,曰:“秦甚憎齐,齐与楚从亲,楚诚能绝齐,秦愿献商、於(wū)之地六百里。”楚怀王贪而信张仪,遂绝齐,使使如秦受地。张仪诈之曰:“仪与王约六里,不闻六百里。”楚使怒去,归告怀王。怀王怒,大兴师伐秦。秦发兵击之,大破楚师于丹、淅(xī),斩首八万,虏楚将屈匄(gài),遂取楚之汉中地。怀王乃悉发国中兵,以深入击秦,战于蓝田。魏闻之,袭楚至邓。楚兵惧,自秦归。而齐竟怒,不救楚,楚大困。明年,秦割汉中地与楚以和。楚王曰:“不愿得地,愿得张仪而甘心焉。”张仪闻,乃曰:“以一仪而当汉中地,臣请往如楚。”如楚,又因厚币用事者臣靳(jìn)尚,而设诡辩于怀王之宠姬郑袖。怀王竟听郑袖,复释去张仪。是时屈原既疏,不复在位,使于齐,顾反,谏怀王曰:“何不杀张仪?”怀王悔,追张仪,不及。
其后,诸侯共击楚,大破之,杀其将唐眜(mò)。时秦昭王与楚婚,欲与怀王会。怀王欲行,屈平曰:“秦,虎狼之国,不可信,不如毋行。”怀王稚子子兰劝王行:“奈何绝秦欢!”怀王卒行。入武关,秦伏兵绝其后,因留怀王,以求割地。怀王怒,不听。亡走赵,赵不内。复之秦,竟死于秦而归葬。
长子顷襄(xiāng)王立,以其弟子兰为令尹。楚人既咎(jiù)子兰以劝怀王入秦而不反也。屈平既嫉之,虽放流,眷(juàn)顾楚国,系心怀王,不忘欲反。冀幸君之一悟,俗之一改也。其存君兴国,而欲反复之,一篇之中,三致志焉。然终无可奈何,故不可以反。卒以此见怀王之终不悟也。
人君无愚智贤不肖,莫不欲求忠以自为,举贤以自佐。然亡国破家相随属,而圣君治国累世而不见者,其所谓忠者不忠,而所谓贤者不贤也。怀王以不知忠臣之分,故内惑于郑袖,外欺于张仪,疏屈平而信上官大夫、令尹子兰,兵挫(cuò)地削,亡其六郡,身客死于秦,为天下笑,此不知人之祸也。《易》曰:“井渫(xiè)不食,为我心恻(cè),可以汲。王明,并受其福。”王之不明,岂足福哉!令尹子兰闻之,大怒。卒使上官大夫短屈原于顷襄王。顷襄王怒而迁之。屈原至于江滨,被发行吟泽畔(pàn),颜色憔悴,形容枯槁(gǎo)。渔父见而问之曰:“子非三闾(lǘ)大夫欤?何故而至此?”屈原曰:“举世皆浊而我独清,众人皆醉而我独醒,是以见放。”渔父曰:“夫圣人者,不凝滞于物,而能与世推移。举世皆浊,何不随其流而扬其波?众人皆醉,何不哺(bū)其糟而啜(chuò)其醨(lí)?何故怀瑾握瑜,而自令见放为?”屈原曰:“吾闻之,新沐者必弹冠,新浴者必振衣。人又谁能以身之察察,受物之汶(mén)汶者乎?宁赴常流而葬乎江鱼腹中耳。又安能以皓(hào)皓之白,而蒙世之温蠖(huò)乎?”乃作《怀沙》之赋。于是怀石,遂自投汨罗以死。
屈原既死之后,楚有宋玉、唐勒、景差之徒者,皆好辞而以赋见称。然皆祖屈原之从容辞令,终莫敢直谏。其后楚日以削,数十年竟为秦所灭。自屈原沉汨(mì)罗后百有馀年,汉有贾生,为长沙王太傅。过湘水,投书以吊屈原。
太史公曰:“余读《离骚》、《天问》、《招魂》、《哀郢》,悲其志。适长沙,过屈原所自沉渊,未尝不垂涕,想见其为人。及见贾生吊之,又怪屈原以彼其材游诸侯,何国不容,而自令若是!读《鵩(fú)鸟赋》,同死生,轻去就,又爽然自失矣。”
屈原名平,与楚国的王族同姓。他曾担任楚怀王的左徒。见闻广博,记忆力很强,通晓治理国家的道理,熟悉外交应对辞令。对内与怀王谋划商议国事,发号施令;对外接待宾客,应酬诸侯。怀王很信任他。
上官大夫和他同在朝列,想争得怀王的宠幸,心里嫉妒屈原的才能。怀王让屈原制订法令,屈原起草尚未定稿,上官大夫见了就想强行更改它(想邀功),屈原不赞同,他就在怀王面前谗毁屈原说:“大王叫屈原制订法令,大家没有不知道的,每一项法令发出,屈原就夸耀自己的功劳说:除了我,没有人能做的。”怀王很生气,就疏远了屈原。
屈原痛心怀王惑于小人之言,不能明辨是非,小人混淆黑白,使怀王看不明白,邪恶的小人妨碍国家,端方正直的君子则不为朝廷所容,所以忧愁苦闷,写下了《离骚》。“离骚”,就是遭到忧愁的意思。天是人类的原始,父母是人的根本。人处于困境就会追念本源,所以到了极其劳苦疲倦的时候,没有不叫天的;遇到病痛或忧伤的时候,没有不叫父母的。屈原行为正直,竭尽自己的忠诚和智慧来辅助君主,谗邪的小人来离间他,可以说到了困境了。诚信却被怀疑,忠实却被诽谤,能够没有怨恨吗?屈原之所以写《离骚》,其原因大概是从怨愤引起的。《国风》虽然多写男女爱情,但不过分而失当。《小雅》虽然多讥讽指责,但并不宣扬作乱。像《离骚》,可以说是兼有二者的特点了。它对远古上溯到帝喾,近世称述齐桓公,中古称述商汤和周武王,用来讽刺当时的政事。阐明道德的广阔崇高,国家治乱兴亡的道理,无不完全表现出来。他的文笔简约,词意精微,他的志趣高洁,行为廉正。就其文字描写来看,不过寻常事物,但它的旨趣是极大的(因为关系到国家的治乱),举的是近事,而表达的意思却十分深远。由于志趣高洁,所以文章中称述的事物也是透散着芬芳的,由于行为廉正,所以到死也不为奸邪势力所容。他独自远离污泥浊水之中,像蝉脱壳一样摆脱浊秽,浮游在尘世之外,不受浊世的玷辱,保持皎洁的品质,出污泥而不染。可以推断,屈原的志向,即使和日月争辉,也是可以的。
屈原已被罢免。后来秦国准备攻打齐国,齐国和楚国结成合纵联盟互相亲善。秦惠王对此担忧。就派张仪假装脱离秦国,用厚礼和信物呈献给楚王,对怀王说:“秦国非常憎恨齐国,齐国与楚国却合纵相亲,如果楚国确实能和齐国绝交,秦国愿意献上商、於之间的六百里土地。”楚怀王起了贪心,信任了张仪,就和齐国绝交,然后派使者到秦国接受土地。张仪抵赖说:“我和楚王约定的只是六里,没有听说过六百里。”楚国使者愤怒地离开秦国,回去报告怀王。怀王发怒,大规模出动军队去讨伐秦国。秦国发兵反击,在丹水和淅水一带大破楚军,杀了八万人,俘虏了楚国的大将屈匄,于是夺取了楚国的汉中一带。怀王又发动全国的兵力,深入秦地攻打秦国,交战于蓝田。魏国听到这一情况,袭击楚国一直打到邓地。楚军恐惧,从秦国撤退。齐国终于因为怀恨楚国,不来援救,楚国处境极端困窘。第二年,秦国割汉中之地与楚国讲和。楚王说:“我不愿得到土地,只希望得到张仪就甘心了。”张仪听说后,就说:“用一个张仪来抵当汉中地方,我请求到楚国去。”到了楚国,他又用丰厚的礼品贿赂当权的大臣靳尚,通过他在怀王宠姬郑袖面前编造了一套谎话。怀王竟然听信郑袖,又放走了张仪。这时屈原已被疏远,不在朝中任职,出使在齐国,回来后,劝谏怀王说:“为什么不杀张仪?”怀王很后悔,派人追张仪,已经来不及了。
后来,各国诸侯联合攻打楚国,大败楚军,杀了楚国将领唐昧。这时秦昭王与楚国通婚,要求和怀王会面。怀王想去,屈原说:“秦国是虎狼一样的国家,不可信任,不如不去。”怀王的小儿子子兰劝怀王去,说:“怎么可以断绝和秦国的友好关系!”怀王终于前往。一进入武关,秦国的伏兵就截断了他的后路,于是扣留怀王,强求割让土地。怀王很愤怒,不听秦国的要挟。他逃往赵国,赵国不肯接纳。只好又到秦国,最后死在秦国,尸体运回楚国安葬。
怀王的长子顷襄王即位,任用他的弟弟子兰为令尹。楚国人都抱怨子兰,因为他劝怀王入秦而最终未能回来。屈原也为此怨恨子兰,虽然流放在外,仍然眷恋着楚国,心里挂念着怀王,念念不忘返回朝廷。他希望国君总有一天醒悟,世俗总有一天改变。屈原关怀君王,想振兴国家改变楚国的形势,一篇作品中,都再三表现出来这种想法。然而终于无可奈何,所以不能够返回朝廷。由此可以看出怀王始终没有觉悟啊。
国君无论愚笨或明智、贤明或昏庸,没有不想求得忠臣来为自己服务,选拔贤才来辅助自己的。然而国破家亡的事接连发生,而圣明君主治理好国家的多少世代也没有出现,这是因为所谓忠臣并不忠,所谓贤臣并不贤。怀王因为不明白忠臣的职分,所以在内被郑袖所迷惑,在外被张仪所欺骗,疏远屈原而信任上官大夫和令尹子兰,军队被挫败,土地被削减,失去了六个郡,自己也被扣留死在秦国,为天下人所耻笑。这是不了解人的祸害。《易经》说:“井淘干净了,还没有人喝井里的水,使我心里难过,因为井水是供人汲取饮用的。君王贤明,天下人都能得福。”君王不贤明,难道还谈得上福吗!令尹子兰得知屈原怨恨他,非常愤怒,终于让上官大夫在顷襄王面前说屈原的坏话。顷襄王发怒,就放逐了屈原。屈原到了江滨,披散头发,在水泽边一面走,一面吟咏着。脸色憔悴,形体面貌像枯死的树木一样毫无生气。渔父看见他,便问道:“您不是三闾大夫吗?为什么来到这儿?”屈原说:“整个世界都是混浊的,只有我一人清白;众人都沉醉,只有我一人清醒。因此被放逐。”渔父说:“聪明贤哲的人,不受外界事物的束缚,而能够随着世俗变化。整个世界都混浊,为什么不随大流而且推波助澜呢?众人都沉醉,为什么不吃点酒糟,喝点薄酒?为什么要怀抱美玉一般的品质,却使自己被放逐呢?”屈原说:“我听说,刚洗过头的一定要弹去帽上的灰沙,刚洗过澡的一定要抖掉衣上的尘土。谁能让自己清白的身躯,蒙受外物的污染呢?宁可投入长流的大江而葬身于江鱼的腹中。又哪能使自己高洁的品质,去蒙受世俗的尘垢呢?”于是他写了《怀沙》赋。因此抱着石头,就自投汨罗江而死。
屈原死了以后,楚国有宋玉、唐勒、景差等人,都爱好文学,而以善作赋被人称赞。但他们都效法屈原辞令委婉含蓄的一面,始终不敢直言进谏。在这以后,楚国一天天削弱,几十年后,终于被秦国灭掉。自从屈原自沉汨罗江后一百多年,汉代有个贾谊,担任长沙王的太傅。路过湘水时,写了文章来凭吊屈原。
太史公说:我读《离骚》、《天问》、《招魂》、《哀郢》,为他的志向不能实现而悲伤。到长沙,经过屈原自沉的地方,未尝不流下眼泪,追怀他的为人。看到贾谊凭吊他的文章,文中又责怪屈原如果凭他的才能去游说诸侯,哪个国家不会容纳,却自己选择了这样的道路!读了《服鸟赋》,把生和死等同看待,认为被贬和任用是不重要的,这又使我感到茫茫然失落什么了。
楚之同姓:楚王族本姓芈(mǐ),楚武王熊通的儿子瑕封于屈,他的后代遂以屈为姓,瑕是屈原的祖先。楚国王族的同姓。屈、景、昭氏都是楚国的王族同姓。楚怀王:楚威王的儿子,名熊槐,公元前年至前年在位。左徒:楚国官名,职位仅次于令尹。博闻强志:见识广博,记忆力强。志,同“记”明于治乱:通晓国家治乱的道理娴于辞令:擅长讲话。娴,熟悉。辞令,指外交方面应酬交际的语言。
上官大夫:楚大夫。上官,复姓。宪令:国家的重要法令。属:写作。
《离骚》:屈原的代表作,自叙生平的长篇抒情诗。关于诗题,后人有二说。一释“离”为“罹”的通假字,离骚就是遭受忧患。二是释“离”为离别,离骚就是离别的忧愁。反本:追思根本。反,通“返”。惨怛:忧伤。盖:表推测性判断,大概。帝喾:古代传说中的帝王名。相传是黄帝的曾孙,号高辛氏,齐桓:即齐桓公,名小白,春秋五霸之一,公元前年至前年在位。汤:商朝的开国君主。武:指周武王,灭商建立西周王朝。条贯:条理,道理。“见”同“现”。指:同“旨”。迩:近。“见”同“现”。称物芳:指《离骚》中多用兰、桂、蕙、芷等香花芳草作比喻。疏:离开。濯淖:污浊。蝉蜕:这里是摆脱的意思。获:玷污。滋:通“兹”,黑。皭然:洁白的样子。泥:通“涅”,动词,染黑。滓:污黑。
绌:通“黜”,废,罢免。指屈原被免去左徒的职位。从:同“纵”。从亲,合纵相亲。当时楚、齐等六国联合抗秦,称为合纵,楚怀王曾为纵长。惠王:秦惠王,公元前年至年在位。张仪:魏人,主张“连横”,游说六国事奉秦国,为秦惠王所重。详:通“佯”。委:呈献。质:通“贽”,信物。商、於:秦地名。商,在今陕西商州市东南。於,在今河南内乡东。丹、淅:二水名。丹水发源于陕西商州市西北,东南流入河南。淅水,发源于南卢氏县,南流而入丹水。屈匄::楚大将军。汉中:今湖北西北部、陕西东南部一带。蓝田:秦县名,在今陕西蓝田西。邓:春秋时蔡地,后属楚,在今河南邓州市一带。明年:指楚怀王十八年(公元前年)。靳尚:楚大夫。一说即上文的上官大夫。顾反:回来。反,通“返”。
唐昧:楚将。楚怀王二十八年(公元前年),秦、齐、韩、魏攻楚,杀唐昧。秦昭王:秦惠王之子,公元前年至前年在位。武关:秦国的南关,在今陕西省商州市东。内:同“纳”。
顷襄王:名熊横,公元前年至前年在位。令尹:楚国的最高行政长官。虽放流:以下关于屈原流放的记叙,时间上有矛盾,文意也不连贯,可能有脱误。世:三十年为一世。
《易》:即《周易》,又称《易经》。这里引用的是《易经·井卦》的爻辞。渫:淘去泥污。这里以淘干净的水比喻贤人。被:通“披”。披发,指头发散乱,不梳不束。三闾大夫:楚国掌管王族昭、屈、景三姓事务的官。哺(埠):吃,食。糟:酒渣。啜:喝。醨:薄酒。瑾、瑜:都是美玉。为:表示疑问的语气词。察察:洁白的样子。汶汶:浑浊的样子。皓皓:莹洁的样子。温蠖:尘滓重积的样子。《怀沙》:在今本《楚辞》中,是《九章》的一篇。令人多以为系屈原怀念长沙的诗。汨罗:江名,在湖南东北部,流经汨罗县入洞庭湖。
宋玉:相传为楚顷襄王时人,屈原的弟子,有《九辩》等作品传世。唐勒、景差:约与宋玉同时,都是当时的词赋家。“数十年”句:公元前年秦灭楚。贾生:即贾谊(公元前年前年),洛阳(今河南洛阳东)人。西汉政论家、文学家。长沙王:指吴差,汉朝开国功臣吴芮的玄孙。太傅:君王的辅助官员。湘水:在今湖南省境内,流入洞庭湖。书:指贾谊所写的《吊屈原赋》。
太史公:司马迁自称。《天问》、《招魂》、《哀郢》:都是屈原的作品。《招魂》一说为宋玉所作。《哀郢》是《九章》中的一篇。《鵩鸟赋》:贾谊所作。去:指贬官放逐。就:指在朝任职。如:去、到。稚子:小儿子。
本文是一篇极为优秀的传记文学。文章以记叙屈原生平事迹为主,用记叙和议论相结合的方式热烈歌颂了屈原的爱国精神、政治才能和高尚品德,严厉地谴责了楚怀王的昏庸和上官大夫、令尹子兰的阴险。本文所记叙的屈原的生平事迹,特别是政治上的悲惨遭遇,表现了屈原的一生和楚国的兴衰存亡息息相关,他确实是竭忠尽智了。屈原留给后人的财富甚丰,他的高尚品德、爱国精神乃至文学成就,至今具有深远的影响。
孔子曰:“六艺于治一也。《礼》以节人,《乐》以发和,《书》以道事,《诗》以达意,《易》以神化,《春秋》以义。”太史公曰:“天道恢恢,岂不大哉!谈言微中,亦可以解纷。
淳于髡(kūn)者,齐之赘(zhuì)婿也。长不满七尺,滑稽(jī)多辩,数使诸侯,未尝屈辱。齐威王之时喜隐,好为淫乐长夜之饮,沉湎(miǎn)不治,委政卿大夫。百官荒乱,诸侯并侵,国且危亡,在于旦暮,左右莫敢谏(jiàn)。淳于髡说之以隐曰:“国中有大鸟,止王之庭,三年不蜚(fēi)又不呜,王知此鸟何也?”王曰:“此鸟不飞则已,一飞冲天;不鸣则已,一鸣惊人。”于是乃朝诸县令长七十二人,赏一人,诛一人,奋兵而出。诸侯振惊,皆还齐侵地。威行三十六年。语在《田完世家》中。
威王八年,楚人发兵加齐。齐王使淳于髡之赵请救兵,赍金百斤,车马十驷(sì)。淳于髡仰天大笑,冠缨索绝。王曰:“先生少之乎?”髡曰:“何敢!”王曰:“笑岂有说乎?”髡曰:“今者臣从东方来,见道旁有禳(ráng)田者,操一豚蹄,酒一盂,祝曰:‘瓯(ōu)窭(jù)满篝(gōu),污邪满车,五谷蕃熟,穰(ráng)穰满家。’臣见其所持者狭而所欲者奢,故笑之。”于是齐威王乃益赍(jī)黄金千溢,白璧十双,车马百驷。髡辞而行,至赵。赵王与之精兵十万,革车千乘。楚闻之,夜引兵而去。
威王大悦,置酒后宫,召髡赐之酒。问曰:“先生能饮几何而醉?”对曰:“臣饮一斗亦醉,一石亦醉。”威王曰:“先生饮一斗而醉,恶能饮一石哉!其说可得闻乎?”髡曰:“赐酒大王之前,执法在傍,御史在后,髡恐惧俯伏而饮,不过一斗径醉矣。若亲有严客,髡帣韝鞠,侍酒于前,时赐馀沥,奉觞上寿,数起,饮不过二斗径醉矣。若朋友交游,久不相见,卒然相覩,欢然道故,私情相语,饮可五六斗径醉矣。若乃州闾之会,男女杂坐,行酒稽留,六博投壶,相引为曹,握手无罚,目眙不禁,前有堕珥,后有遗簪,髡窃乐此,饮可八斗而醉二三。日暮酒阑,合尊促坐,男女同席,履舄交错,杯盘狼藉,堂上烛灭,主人留髡而送客。罗襦襟解,微闻芗泽,当此之时,髡心最欢,能饮一石。故曰酒极则乱,乐极则悲,万事尽然。”言不可极,极之而衰,以讽谏焉。齐王曰:“善。”乃罢长夜之饮,以髡为诸侯主客。宗室置酒,髡尝在侧。
孔子说:“六艺对于治国的作用是一致的。《礼》用来节制人们的行为,《乐》用来启发和谐的感情,《书》用来叙述史事,《诗》用来表达情思,《易》用来演绎神妙的变化,《春秋》用来阐发微言大义。”太史公说:天道是那样广阔,难道还不大吗?说话隐约委婉而切中事理,也可以解除纷扰。
淳于髡是齐国的“招女婿”。个子不到七尺,辞令机智善辩,几次出使诸侯国,从没有受过屈辱。齐威王在位时喜欢隐语,爱恣意作乐整夜唱酒,陷在里面不理朝政,把国事托付给卿大夫。官吏们怠工腐化,诸侯国一起来犯,齐国即将危亡,就在朝夕之间了,左右没有一个敢谏诤的。淳于髡用隐语来劝说:“国内有一只大鸟,栖息在大王的宫庭里,三年不飞也不鸣叫,大王可知道这鸟是为什么?”威王说:“这鸟不飞则罢,一飞就直冲云天;不鸣叫则罢,一鸣叫就震惊世人。”于是上朝召集各县令县长七十二人,奖励了一个,处死了一个,重振军威出战。诸侯国一时震惊,都归还了侵占齐国的土地。从此声威盛行三十六年。这事记在《田敬仲完世家》中。
齐威王八年,楚国对齐国大举进攻。齐王派淳于髡到赵国去请救兵,带上赠送的礼品黄金百斤、车马十套,淳于髡仰天大笑,笑得系在冠上的带子全都断了。齐王说:“先生嫌它少吗?”淳于髡说:“怎么敢呢?”齐王说:“那你的笑难道有什么可说的吗?”淳于髡说:“刚才臣子从东方来,看见大路旁有祭祈农事消灾的,拿着一只猪蹄,一盂酒,祷告说:‘易旱的高地粮食装满笼,易涝的低洼田粮食装满车,五谷茂盛丰收,多得装满了家。’臣子见他所拿的祭品少而想要得到的多,所以在笑他呢。”于是齐威王就增加赠礼黄金千镒,白璧十双,车马一百套。淳于髡辞别动身,到了赵国。赵王给他精兵十万,战车一千乘。楚国听到消息,连夜撤兵离去。
六艺:指儒家经典《六经》,即下文列举的《礼》、《乐》、《书》、《诗》、《易》、《春秋》。《礼》:《礼经》。《仪礼》、《周礼》、《礼记》合称《三礼》。《乐》:《乐经》,据唐徐坚《初学记》说:秦朝焚书,《乐经》亡,只剩下《五经》。《书》:《书经》,也称《尚书》,相传为孔子编订,记载自帝尧至秦穆公的史料。《诗》:《诗经》,相传孔子删诗,选三百○五篇成书。《易》:《易经》,也称《周易》。《春秋》:根据鲁国史料修成的编年断代史(起于前722年,迄于前481年)。相传是孔子作。天道:我国古代哲学术语,天的法则。恢恢:宽广貌。
淳于髡:“淳于”之姓源于周初至春秋的淳于国(今山东安丘县东北)。赘婿:旧时男子因家贫卖身给人家,得招为婿者,称为赘婿。也泛指“招女婿”。七尺:周尺比今尺短,七尺大约相当于今1.60米左右。隐:隐语,不直接说出本意而借别的词语来暗示的话。卿大夫:周代国王及诸侯的高级臣属。卿的地位高于大夫,常掌握国政和统兵之权。蜚:通“飞”。“大鸟三年不飞又不鸣”的隐语,据《史记·楚世家》记载,楚庄王时伍举就曾用过。令长:战国秦汉时县的行政长官名称。人口万户以上的县称令,万户以下的县称长。《田完世家》:指《史记·田敬仲完世家》。
车马十驷:指车十乘。古代一车配四马(驷)为一乘。索:尽。瓤田:古代祈求农事顺利、无灾无害的祭祀活动。瓯窭:狭小的高地。篝:竹笼。污邪:地势低下、容易积水的劣田。赍:以物赠人。溢:通“镒”,古以二十两为一溢。
《史记·滑稽列传》记了淳于髡、优孟、优旃三人的故事,但对三人活动的年代,记载了有明显的矛盾和错误。如说淳于髡是齐威王(前356前320年在位)时人,优孟是楚庄王(前613前591年在位)时人,优旃是秦时人,秦亡(前206年)后归汉,数年而卒。可是原传却又说淳于髡后百余年有优孟,优孟后二百余年有优旃。这是太史公的疏忽。本篇只选了淳于髡的传。
“滑稽”一词的古义与今义并不全同。古义有多义性,屈原在《楚辞·卜居》中使用它带着贬义,有圆滑谄媚的意思;司马迁在《滑稽列传》里使用它带着褒义,有能言善辩,善用双关、隐喻、反语、婉曲等修辞手法的意思。这两种意义与今义都不尽相同,但又都有语义发展上的相承关系。
管仲夷吾者,颍上人也。少时常与鲍叔牙游,鲍叔知其贤。管仲贫困,常欺鲍叔,鲍叔终善遇之,不以为言。已而鲍叔事齐公子小白,管仲事公子纠。及小白立为桓公,公子纠死,管仲囚焉。鲍叔遂进管仲。管仲既用,任政于齐,齐桓公以霸,九合诸侯,一匡天下,管仲之谋也。
管仲曰:“吾始困时,尝与鲍叔贾,分财利多自与,鲍叔不以我为贪,知我贫也。吾尝为鲍叔谋事而更穷困,鲍叔不以我为愚,知时有利不利也。吾尝三仕三见逐于君,鲍叔不以我为不肖,知我不遇时。吾尝三战三走,鲍叔不以我怯,知我有老母也。公子纠败,召忽死之,吾幽囚受辱,鲍叔不以我为无耻,知我不羞小节而耻功名不显于天下也。生我者父母,知我者鲍子也。”
鲍叔既进管仲,以身下之。子孙世禄于齐,有封邑者十余世,常为名大夫。天下不多管仲之贤而多鲍叔能知人也。
管仲
既任政相齐,以区区之齐在海滨,通货积财,富国强兵,与俗同好恶。故其称曰:“仓廪实而知礼节,衣食足而知荣辱,上服度则六亲固。四维不张,国乃灭亡。下令如流水之原,令顺民心。”故论卑而易行。俗之所欲,因而予之;俗之所否,因而去之。
其为政也,善因祸而为福,转败而为功。贵轻重,慎权衡。桓公实怒少姬,南袭蔡,管仲因而伐楚,责包茅不入贡于周室。桓公实北征山戎,而管仲因而令燕修召公之政。于柯之会,桓公欲背曹沫之约,管仲因而信之,诸侯由是归齐。故曰:“知与之为取,政之宝也。”
管仲富拟于公室,有三归、反坫,齐人不以为侈。管仲卒,齐国遵其政,常强于诸侯。后百余年而有晏子焉。
晏子
晏平仲婴者,莱之夷维人也。事齐灵公、庄公、景公,以节俭力行重于齐。既相齐,食不重肉,妾不衣帛。其在朝,君语及之,即危言;语不及之,即危行。国有道,即顺命;无道,即衡命。以此三世显名于诸侯。
越石父贤,在缧绁中。晏子出,遭之涂,解左骖赎之,载归。弗谢,入闺。久之,越石父请绝。晏子惧然,摄衣冠谢曰:“婴虽不仁,免子于缌何子求绝之速也?”石父曰:“不然。吾闻君子诎于不知己而信于知己者。方吾在缧绁中,彼不知我也。夫子既已感寤而赎我,是知己;知己而无礼,固不如在缧绁之中。”晏子于是延入为上客。
为齐相,出,其御之妻从门闲而窥其夫。其夫为相御,拥大盖,策驷马,意气扬扬甚自得也。既而归,其妻请去。夫问其故。妻曰:“晏子长不满六尺,身相齐国,名显诸侯。今者妾观其出,志念深矣,常有以自下者。今子长八尺,乃为人仆御,然子之意自以为足,妾是以求去也。”其后夫自抑损。晏子怪而问之,御以实对。晏子荐以为大夫。
太史公曰:吾读管氏牧民、山高、乘马、轻重、九府,及晏子春秋,详哉其言之也。既见其著书,欲观其行事,故次其传。至其书,世多有之,是以不论,论其轶事。
管仲世所谓贤臣,然孔子小之。岂以为周道衰微,桓公既贤,而不勉之至王,乃称霸哉?语曰“将顺其美,匡救其恶,故上下能相亲也”。岂管仲之谓乎?
方晏子伏庄公尸哭之,成礼然后去,岂所谓“见义不为无勇”者邪?至其谏说,犯君之颜,此所谓“进思尽忠,退思补过”者哉!假令晏子而在,余虽为之执鞭,所忻慕焉。
,名夷吾,是颍上人。他年轻的时候,常和鲍叔牙交往,鲍叔牙知道他贤明、有才干。
家贫,经常占鲍叔的便宜,但鲍叔始终很好地对待他,不因为这些事而有什么怨言。不久,鲍叔侍奉齐国公子小白,
侍奉公子纠。等到小白即位,立为齐桓公以后,桓公让鲁国杀了公子纠,
被囚禁。于是鲍叔向齐桓公推荐
。
被任用以后,在齐国执政,桓公凭借着
而称霸,并以霸主的身份,多次会合诸侯,使天下归正于一,这都是
的智谋。
说:“我当初贫困的时候,曾经和鲍叔经商,分财利时自己常常多拿一些,但鲍叔不认为我贪财,知道我生活贫困。我曾经为鲍叔办事,结果使他更加穷困,但鲍叔不认为我愚笨,知道时机有利和不利。我曾经多次做官,多次都被君主免职,但鲍叔不认为我没有才干,知道我没有遇到好时机。我曾多次作战,多次战败逃跑,但鲍叔不认为我胆小,知道我还有老母的缘故。公子纠失败,召忽为我而死,我被关在深牢中受屈辱,但鲍叔不认为我无耻,知道我不会为小节而羞,却会因为功名不曾显耀于天下而耻。生我的是父母,了解我的是鲍叔啊!”
鲍叔推荐了
以后,情愿把自身置于
之下。他的子孙世世代代在齐国享有俸禄,得到封地的有十几代,多数是著名的大夫。因此,天下的人不称赞
事:为......服务。九:多次。
贾:做生意、做买卖。召忽:人名。
进:推荐。
桓公实怒少姬,南袭蔡,
因而伐楚,责包茅不入贡于周室。桓公实北征山戎,而
因而令燕修召公之政。于柯之会,桓公欲背曹沫之约,
因而信之,诸侯由是归齐。
”
富拟于公室,有三归、反坫,齐人不以为侈。
卒,齐国遵其政,常强于诸侯。
这是管仲、晏婴两位大政治家的合传。在这篇列传中,作者对他们采取了赞美和褒扬的态度。管仲相齐,凭借海滨的有利条件,发展经济,聚集财物,使国富兵强,与百姓同好恶。他善于“因祸而为福,转败而为功。贵轻重、慎权衡”,内政、外交功名垂著。他辅佐桓公,一匡天下,使桓公成为春秋时期第一个霸主。晏婴事齐三世,节俭力行,严于律己,三世显名于诸候。二人虽隔百余年,但他们都是齐人,都是名相,又都为齐国作出了卓越的贡献,故合传为一。
本文通过鲍叔和晏子知贤、荐贤和让贤的故事,刻意探索和说明了如何对待贤才的问题。管仲其人,经商多分财利,谋事反而更糟,作官被逐,打仗逃跑。鲍叔却不认为他贪、愚、不肖、怯和无耻。反而从囚禁中把他解放出来,并推荐给桓公,使之有机会一展才能。晏子贵为国相,却以石父为知己,即使他在囚禁中,也要迫不及待地解放他,尊重他。一个地位卑贱的车夫,只要知过自改,便予以提拔,荐为大夫。司马迁极力赞美鲍叔和晏子,正是慨叹自己未遇解骖赎罪的知己。所以,他在赞语中说:“假令晏子而在,余虽为之执鞭,所忻慕焉。”此实乃本传之真意。
夫学者载籍极博。尤考信于六艺。《诗》、《书》虽缺,然虞、夏之文可知也。尧将逊位,让于虞舜,舜、禹之间,岳牧咸荐,乃试之于位,典职数十年,功用既兴,然后授政。示天下重器,王者大统,传天下若斯之难也。而说者曰:“尧让天下于许由,许由不受,耻之逃隐。及夏之时,有卞随、务光者。”此何以称焉?太史公曰:余登箕山,其上盖有许由冢云。孔子序列古之仁圣贤人,如吴太伯、伯夷之伦详矣。余以所闻,由、光义至高,其文辞不少概见,何哉?孔子曰:“伯夷、叔齐,不念旧恶,怨是用希。”“求仁得仁,又何怨乎?”余悲伯夷之意,睹轶诗可异焉。其传曰:伯夷、叔齐,孤竹君之二子也。父欲立叔齐。及父卒,叔齐让伯夷。伯夷曰:“父命也。”遂逃去。叔齐亦不肯立而逃之。国人立其中子。于是伯夷、叔齐闻西伯昌善养老,“盍往归焉!”及至,西伯卒,武王载木主,号为文王,东伐纣。伯夷、叔齐叩马而谏曰:“父死不葬,爰及干戈,可谓孝乎?以臣弑君,可谓仁乎?”左右欲兵之。太公曰:“此义人也。”扶而去之。武王已平殷乱,天下宗周,而伯夷、叔齐耻之,义不食周粟,隐于首阳山,采薇而食之。及饿且死,作歌,其辞曰:“登彼西山兮,采其薇矣。以暴易暴兮,不知其非矣。神农、虞、夏忽焉没兮,我安适归矣?于嗟徂兮,命之衰矣。”遂饿死于首阳山。由此观之,怨邪非邪?或曰:“天道无亲,常与善人。”若伯夷、叔齐,可谓善人者非邪?积仁洁行,如此而饿死。且七十子之徒,仲尼独荐颜渊为好学。然回也屡空,糟糠不厌,而卒蚤夭。天之报施善人,其何如哉?盗跖日杀不辜,肝人之肉,暴戾恣睢,聚党数千人,横行天下,竟以寿终,是遵何德哉?此其尤大彰明较著者也。若至近世,操行不轨,专犯忌讳,而终身逸乐,富厚累世不绝。或择地而蹈之,时然后出言,行不由径,非公正不发愤,而遇祸灾者,不可胜数也。余甚惑焉,倘所谓天道,是邪非邪?
子曰:“道不同,不相为谋。”亦各从其志也。故曰:“富贵如可求,虽执鞭之士,吾亦为之。如不可求,从吾所好。”“岁寒,然后知松柏之后凋。”举世混浊,清士乃见。岂以其重若彼,其轻若此哉?“君子疾没世而名不称焉。”贾子曰:“贪夫徇财,烈士徇名,夸者死权,众庶冯生。”同明相照,同类相求。“云从龙,风从虎,圣人作而万物睹。”伯夷、叔齐虽贤,得夫子而名益彰;颜渊虽笃学,附骥尾而行益显。岩穴之士,趋舍有时,若此类名湮灭而不称,悲夫。闾巷之人,欲砥行立名者,非附青云之士,恶能施于后世哉!
世上记事的书籍虽然很多,但学者们仍然以“六艺”——《诗》、《书》、《礼》、《乐》、《易》、《春秋》等经典为征信的凭据。《诗经》、《尚书》虽有缺损,但是记载虞、夏两代的文字都是可以见到的。尧将退位,让给虞舜,还有舜让位给禹的时候,都是由四方诸侯长和州牧们推荐出来的,于是,让他们先试着任职工作,主持事务数十年,做出了成就,建立了功绩,然后再把大政交给他们。这是表示天下是极贵重的宝器,帝王是最大的统领者,把天下移交给继承者就是如此的困难。然而,也有人说过,尧要把天下让给许由,许由不肯接受,以为是一种耻辱而逃走隐居起来。到了夏代的时候,又有卞随、务光等人。这些人又为什么要受到称许呢?太史公说:我登过箕山,相传山上有许由之墓。孔子依次评论古代的仁人、圣人、贤人,对吴太伯和伯夷等讲得很详细。我听说许由、务光等节义品德至为高尚,而经书中有关他们的文辞却一点儿也见不到,这是为什么呢?孔子说:“伯夷、叔齐,不是老记着人家以前的过错,因此怨恨他们的人就少。”“追求仁德而得到仁德,又有什么可怨恨的呢?”我对伯夷兄弟的用意深感悲痛,但看到那些逸诗又感到诧异。他们的传记说道:伯夷、叔齐是孤竹君的两个儿子。父亲想把王位传给叔齐,到了父亲去世以后,叔齐要让位给伯夷。伯夷说:“这是父亲的遗命啊!”于是便逃走了。叔齐也不肯即位而逃走。国人只好立孤竹君的第二个儿子为王。这时,伯夷、叔齐听说西伯昌能关心老人,抚养老人,便商量着说:我们何不去投奔他呢?等到达那里,西伯已去世了。武王用车载着西伯的神主,追谥为文王,率军东进去征伐商纣。伯夷、叔齐拉住武王的马而谏阻道:“父亲死了却不安葬,大动干戈去打仗,这难道是孝的行为吗?身为臣子,却要去杀害国君,这难道可以算做仁德吗?”周王左右的人准备杀掉他们,太公说:“他们是义人啊!”扶着他们离开了。武王摧毁了殷商的暴虐统治,天下都归附了周朝,而伯夷、叔齐却认为这是很可耻的事,为了表示对殷商的忠义,不肯再吃周朝的粮食,隐居在首阳山中,靠着采食薇菜充饥。到了由于饥饿而将死的时候,作了一首歌,歌辞说:“登上那西山啊,采些那薇菜呀!用暴力来取代暴力,不知道这是错误的。神农、虞舜和夏禹,授政仁人相禅让,圣人倏忽辞世去,我辈今日向何方?啊,别啦,永别啦!命运衰薄令人哀伤!”终于饿死在首阳山中。从这些记载来看,伯夷、叔齐是怨呢,还是不怨呢?有人说:“天道并不对谁特别偏爱,但通常是帮助善良人的。”像伯夷、叔齐,总可以算得上是善良的人了吧!难道不是吗?他们行善积仁,修养品行,这样的好人竟然给饿死了!再说孔子的七十二位贤弟子这批人吧,仲尼特别赞扬颜渊好学。然而颜回常常为贫穷所困扰,连酒糟谷糠一类的食物都吃不饱,终于过早地去世了。上天对于好人的报偿,到底是怎样的呢?盗跖天天在屠杀无辜的人,割人肝,吃人肉,凶暴残忍,胡作非为,聚集党徒数千人,横行天下,竟然能够长寿而终。他又究竟积了什么德,行了什么善呢?这几个例子是最典型,最能说明问题的了。若要说到近代,那种品行不遵循法度,专门违法乱纪的人,反倒能终身安逸享乐,富贵优裕,一代一代地传下去;而有的人(诚如孔子教诲的那样,)居住的地方要精心地加以选择;说话要待到合适的时机才启唇;走路只走大路,不抄小道;不是为了主持公正,就不表露愤懑,结果反倒遭遇灾祸。这种情形多得简直数也数不清。我深感困惑不解。倘若有所谓天道,那么这是天道呢,不是天道呢?
孔子说“主义不同的人,不互相商议谋划”,都各自按照自己的意志去做事。孔子又说:“富贵如果能够求得,就是要干手拿鞭子的卑贱的职务,我也愿意去干;如果不能求得,那还是按照我自己的喜好去干吧!”“天气寒冷以后,才知道松树、柏树是最后落叶的。”世间到处混浊龌龊,那清白高洁的人就显得格外突出。这岂不是因为他们是如此重视道德和品行,又是那样鄙薄富贵与苟活啊!“君子感到痛心的是到死而名声不被大家所称颂。”贾谊说:“贪得无厌的人为追求钱财而不惜一死,胸怀大志的人为追求名节而不惜一死,作威作福的人为追求权势而不惜一死,芸芸众生只顾惜自己的生命。”“同是明灯,方能相互辉照;同是一类,方能相互亲近。”“飞龙腾空而起,总有祥云相随;猛虎纵身一跃,总有狂风相随;圣人一出现,万物的本来面目便都被揭示得清清楚楚。”伯夷、叔齐虽然贤明,由于得到了孔子的赞扬,名声才更加响亮;颜渊虽然好学,由于追随孔子,品德的高尚才更加明显。那些居住在深山洞穴之中的隐士们,他们出仕与退隐也都很注重原则,有一定的时机,而他们的名字(由于没有圣人的表彰),就大都被埋没了,不被人们所传颂,真可悲啊!一个下层的平民,要想磨练品行,成名成家,如果不依靠德高望重的贤人,怎么可能让自己的名声流传于后世呢?
《伯夷列传》是伯夷和叔齐的合传,冠《史记》列传之首。在这篇列传中,作者以“考信于六艺,折衷于孔子”的史料处理原则,于大量论赞之中,夹叙了伯夷、叔齐的简短事迹。他们先是拒绝接受王位,让国出逃;武王伐纣的时候,又以仁义叩马而谏;等到天下宗周之后,又耻食周粟,采薇而食,作歌明志,于是饿死在首阳山上。作者极力颂扬他们积仁洁行、清风高节的崇高品格,抒发了作者的诸多感慨。
文章借助夷、齐善行,和所谓暴戾凶残、横行天下的盗跖做比照;以操行不轨,违法犯禁的人和审慎小心、有崇高正义感的人做比照,指出恶者安逸享乐,富裕优厚,累世不绝;而善者遭遇的灾祸却不可胜数。从而抒发了天道与人事相违背的现实,有力地抨击了“天道无亲,常与善人”的谎言,对天道赏善罚恶的报应论,提出了大胆的怀疑,充分表现了作者无神论的观点。
但是,商朝末年,纣王的统治已濒于崩溃,武王伐暴是“顺乎天而应乎人”的,是不可逆转的,而夷、齐的谏阻和耻食周粟是背转历史大潮的。所以,毛泽东同志在《别了,司徒雷登》一文中指出,历史上歌颂这两个人物,那是颂错了,他们不值得歌颂。而作者对笃守遗训、不能变通的行为加以歌颂,无疑是有所偏颇的。
本文写作独具特色。纵观《史记》本纪、世家、列传之篇末,黎青冷焊均有太史公的赞语,唯《伯夷列传》则无。满纸赞论、咏叹夹以叙事。名为传纪,实则传论。史家的通例是凭借翔实的史料说话,而或于叙述之中杂以作者的意见,就算变例了。所以,本文实开史家之先河,亦为本纪、世家、列传之仅有。
本文虽多赞论,但纵横捭阖,彼此呼应,回环跌宕,起伏相间。伯夷、叔齐的事实,只在中间一顿即过,“如长江大河,前后风涛重叠,而中有澄湖数顷,波平若黛,正以相间出奇。”《史记论文》第五册《伯夷列传》时有鲜明比照,一目豁然;时有含蓄设问,不露锋芒却问题尖锐又耐人寻味。太史公润笔泼墨之中,可略见其笔力之一斑。